6. zukünftiges Zeitalter / zukünftige nachatlantische Wurzelrasse
 7. zukünftiges Zeitalter / zukünftige nachatlantische Wurzelrasse

 

Dit is het (bijna) complete schema van Rudolf Steiners weidse visie op de ontwikkeling van de kosmos, van het allereerste begin, tot het allerlaatste stadium (er zit hierachter nog een grotere kringloop). Daarvoor en daarna heerst er het zg. ‘Grote Pralaya’, een soort kosmische slaaptoestand, waarachter weer de kringlopen zitten van ‘minerale fase’ (naar wat bij ons de laagste orde is in de fysieke wereld, zitten wij nu in), ‘plantenfase’ (is dan de laagste orde en dan materialiseert er zich een vorm boven de fysieke mens, dus dan zitten ‘wij mensen’, in de fysieke wereld althans, op nummer twee), enz., maar dat voert heel ver. Steiner bespreekt uiteindelijk dit gehele schema in de Akasha-kroniek en nog iets uitvoeriger in ‘Geheimwissenschaft’ (waarin hij iets minder op allerlei plastische details ingaat, maar deze ontwikkeling beschrijft als een meer spirituele geschiedenis van verschillende kosmische krachten).

Nu het overzicht hier is weergegeven kunnen we verschillende beschreven periodes/ ontwikkelingsfases nader bekijken om te zien wat daar zoal over de ‘rassen’ is geschreven. Al eerder hebben we gezien dat Steiner het ontstaan van de rassen dateert in de Lemurische periode, het Lemurische wortelras. Nogmaals, wij  hebben gezien dat ‘wortelras’ niet samenvalt met het begrip ‘mensenras’, zo ook in dit geval, al heeft het er wel mee te maken. Het wortelras is als het ware de ‘hoofdstroom’ van de mensheidsontwikkeling, waar bepaalde onderrassen, maar ook mensenrassen  van zijn ingesloten maar soms ook uitgesloten. De laatste Atlantische onderrassen zaten op een dood spoor (het nieuwe huidige Arische wortelras kwam voort uit het vijfde Atlantische onderras). Zoals dat bij Atlantis is gebeurd, ging het ook in de Lemurische fase, waar nog steeds nazaten van zijn, ook in onze tijd, zoals we zullen zien. Ik geef hier nog een keer een stukje Helena Blavatsky, waarin zij uitlegt hoe zij dit zag:

‘The term “Atlantean” must not mislead the reader to regard these as one race only, or even a nation. It is as though one said “Asiatics.” Many, multityped, and various were the Atlanteans, who represented several humanities, and almost a countless number of races and nations, more varied indeed than would be the “Europeans” were this name to be given indiscriminately to the five existing parts of the world; which, at the rate colonization is proceeding, will be the case, perhaps, in less than two or three hundred years. There were brown, red, yellow, white and black Atlanteans; giants and dwarfs (as some African tribes comparatively are, even now).

† Says a teacher in “Esoteric Buddhism,” on p. 64: “In the Eocene age, even in its very first part, the great cycle of the fourth race men the (Lemuro) Atlanteans had already reached its highest point (of civilization), and the great continent, the father of nearly all the present continents, showed the first symptoms of sinking. . . .” And on page 70, it is shown that Atlantis as a whole perished during the Miocene period. To show how the continents, races, nations and cycles overlap each other, one has but to think of Lemuria, the last of whose lands perished about 700,000 years before the beginning of the Tertiary period (see p. 65 of the same work), and the last of “Atlantis” only 11,000 years ago; thus both overlapping – one the Atlantean period, and the other the Aryan’.[138]

Aan het gescherm met wetenschappelijke geologische termen is wel ongeveer te zien om over hoe lang geleden het hier gaat. Maar de ondertitel van HPB’s grote boek is dan ook ‘De synthese van wetenschap, godsdienst en wijsbegeerte’. En hoe ‘wetenschappelijk’ zij te werk gaat bij bijvoorbeeld de etymologie van het woord ‘Abraham’ hebben wij ook al mogen zien.

Maar goed, bovenstaand schetst zij een heel palet van verschillende rassen. We hebben alleen ook al gezien dat daarvan slechts een bepaalde selectie door mag. De rest sterft uit, of blijft achter als een decadent overblijfsel, dat bij een latere gelegenheid mag worden opgeruimd. Bij Steiner werkt het precies hetzelfde, ook in ons vijfde na-Atlantische tijdperk (zie het rassenklasje van Manu).

Maar laten wij een blik werpen op wat Steiner over het Lemurische ras te melden had, uit het vierde hoofdstuk Die lemurische Rasse. Ik geef hier het begin weer:

‘Hier wird ein Stück aus der Akasha-Chronik mitgeteilt, das sich auf eine sehr ferne Urzeit in der Menschheitsentwickelung bezieht. Diese Zeit geht derjenigen voraus, welche in den vorhergehenden Darstellungen geschildert worden ist. Es handelt sich um die dritte menschliche Wurzelrasse, von welcher in theosophischen Büchern gesagt wird, daß sie den lemurischen Kontinent bewohnt hat. Dieser Kontinent lag – im Sinne dieser Bücher – im Süden von Asien, dehnte sich aber ungefähr von Ceylon bis Madagaskar aus. Auch das heutige südliche Asien und Teile von Afrika gehörten zu ihm. – Wenn auch beim Entziffern der ,,Akasha-Chronik” alle mögliche Sorgfalt angewendet worden ist, so muß doch betont werden, daß nirgends für diese Mitteilungen irgendwelcher dogmatischer Charakter in Anspruch genommen werden soll. Ist schon das Lesen von Dingen und Ereignissen, welche dem gegenwärtigen Zeitalter so fernliegen, nicht leicht, so bietet die Übersetzung des Geschauten und Entzifferten in die gegenwärtige Sprache fast unübersteigliche Hindernisse. – Zeitangaben werden später gemacht werden. Sie werden besser verstanden werden, wenn die ganze lemurische Zeit und auch noch diejenige unserer (fünften) Wurzelrasse bis zur Gegenwart durchgenommen sein werden. – die Dinge, die hier mitgeteilt werden, sind auch für den Okkultisten, der sie zum ersten Male liest, überraschend – obgleich das Wort nicht ganz zutreffend ist. Deshalb darf er sie nur nach der sorgfältigsten Prüfung mitteilen.

Der vierten (atlantischen) Wurzelrasse ging die sogenannte lemurische voran. Innerhalb ihrer Entwickelung vollzogen sich mit Erde und Mensch Tatsachen von der allergrößten Bedeutung. Doch soll hier zuerst etwas über den Charakter dieser Wurzelrasse nach diesen Tatsachen gesagt und dann erst auf die letzteren eingegangen werden.

Im großen und ganzen war bei dieser Rasse das Gedächtnis noch nicht ausgebildet. Die Menschen konnten sich zwar Vorstellungen machen von den Dingen und Ereignissen; aber diese Vorstellungen blieben nicht in der Erinnerung haften. Daher hatten sie auch noch keine Sprache im eigentlichen Sinne. Was sie in dieser Beziehung hervorbringen konnten, waren mehr Naturlaute, die ihre Empfindungen, Lust, Freude, Schmerz und so weiter ausdrückten, die aber nicht äußerliche Dinge bezeichneten

Aber ihre Vorstellungen hatten eine ganz andere Kraft als die der späteren Menschen. Sie wirkten durch diese Kraft auf ihre Umgebung. Andere Menschen, Tiere, Pflanzen und selbst leblose Gegenstände konnten diese Wirkung empfinden und durch bloße Vorstellungen beeinflußt werden. So konnte der Lemurier seinen Nebenmenschen Mitteilungen machen, ohne daß er eine Sprache nötig gehabt hätte. Diese Mitteilung bestand in einer Art «Gedankenlesen». Die Kraft seiner Vorstellungen schöpfte der Lemurier unmittelbar aus den Dingen, die ihn umgaben. Sie floß ihm zu aus der Wachstumskraft der Pflanzen, aus der Lebenskraft der Tiere. So verstand er Pflanzen und Tiere in ihrem inneren Weben und Leben. Ja, er verstand so auch die physischen und chemischen Kräfte der leblosen Dinge. Wenn er etwas baute, brauchte er nicht erst die Tragkraft eines Holzstammes, die Schwere eines Bausteines zu berechnen, er sah dem Holzstamme an, wieviel er tragen kann, dem Baustein, wo er durch seine Schwere angebracht ist, wo nicht. So baute der Lemurier ohne Ingenieurkunst aus seiner mit der Sicherheit einer Art Instinktes wirkenden Vorstellungskraft heraus. Und er hatte dabei seinen Körper in hohem Maße in seiner Gewalt. Er konnte seinen Arm stählen, wenn es nötig war, durch bloße Anstrengung des Willens. Ungeheure Lasten konnte er zum Beispiel heben durch bloße Willensentwickelung. Diente später dem Atlantier die Herrschaft über die Lebenskraft, so diente dem Lemurier die Bemeisterung des Willens. Er war – der Ausdruck soll nicht mißverstanden werden – auf allen Gebieten niederer menschlicher Verrichtungen der geborene Magier.’[139]

Een paar dingen die interessant zijn. Wij zien dat Steiner hier alweer een concrete geografische aanduiding geeft van waar Lemurië gelegen zou hebben. Het ging, net als Atlantis, om een fysiek bestaand continent, dat ongeveer in de Indische Oceaan moet hebben gelegen, met inbegrip van Madagaskar en Sri Lanka (toen nog Ceylon) en wat stukken vasteland van Azië en Afrika. Over de mensen die daar toen rondliepen, zij bezaten nog geen geheugen, de belangrijkste kwaliteit van de Atlantiërs, net goed als het denken weer de belangrijkste kwaliteit van de Ariërs zou worden. Wel konden zij zichzelf ‘voorstellingen’ maken, die dan meteen weer vergeten werden. Maar met hun voorstellingsvermogen hadden zij wel een bijzondere kracht; zij konden daarbij hun omgeving (andere mensen, dieren, planten en levenloze dingen beïnvloeden). Een taal hadden ze niet maar ze konden wel elkaars gedachten lezen. Met hun voorstellingsvermogen kon de Lemuriër ook dingen begrijpen. Zo kon hij, als hij bijvoorbeeld een boomstam zag, zich meteen voorstellen hoeveel gewicht deze kon dragen. Zo kon hij bouwen zonder ingenieurskunsten. Ook kon de Lemuriër loodzware dingen optillen, puur door wilskracht. ‘Zoals later de Atlantiër over de levenskracht kon beschikken, zo was de Lemuriër volmaakt meester over zijn wil. Hij was- en men mag deze uitdrukking niet verkeerd begrijpen- op alle gebieden van lagere menselijke verrichtingen de geboren magiër’[140]

Ik weet niet wat wij niet verkeerd mogen begrijpen van een magiër zijn ‘op alle gebieden van lagere menselijke verrichtingen’. Laten we het maar netjes houden want anders wordt het al gauw erg banaal. En we hebben hiervoor gezien dat antroposofie juist verheven is (zie het rasklasje van Manu, dat zich niet vermengde met allerlei ongure elementen, die niet tot het klasje behoorden, al hield uiteindelijk maar een klein groepje dat vol). Maar goed, de Lemuriër had dus een groot voorstellingsvermogen, een bijzonder sterke wil (telekinetisch als je het zo leest) en had zelfs telepathische aanleg. Vervolgens komt de complete heemkunde van de Lemuriërs aan de orde (net als eerder bij de Atlantiërs), die ik hier oversla. Iedereen kan het op internet nalezen. Een al te vriendelijk volkje was het niet. De Lemuriër martelde erop los. Kleine kinderen kregen een keiharde opvoeding, middels het toepassen van allerlei martelingen. Overigens werden alleen de jongens gemarteld; de meisjes moesten juist hun fantasie prikkelen.

‘Die Knaben wurden in der kräftigsten Art abgehärtet. Sie mußten lernen, Gefahren bestehen, Schmerzen überwinden, kühne Handlungen vollziehen. Diejenigen, welche Martern nicht ertragen, Gefahren nicht bestehen konnten, wurden als keine nützlichen Mitglieder der Menschheit angesehen. Man ließ sie unter den Strapazen zugrunde gehen. Was die Akasha-Chronik in bezug auf diese Kinderzucht zeigt, übersteigt alles, was sich der gegenwärtige Mensch in der kühnsten Phantasie auszumalen vermag. Das Ertragen von Hitze bis zur versengenden Glut, das Durchstechen des Körpers mit spitzen Gegenständen waren ganz gewöhnliche Prozeduren. – anders war die Mädchenzucht. Zwar wurde auch das weibliche Kind abgehärtet; aber es war alles übrige darauf angelegt, daß es eine kräftige Phantasie entwickele. Es wurde zum Beispiel dem Sturm ausgesetzt, um seine grausige Schönheit ruhig zu empfinden; es mußte den Kämpfen der Männer zusehen, angstlos, nur durchdrungen von dem Gefühle für die Stärke und Kraft, die es vor sich sah. Die Anlagen zur Träumerei, zum Phantasieren entwickelten sich dadurch bei dem Mädchen; aber diese schätzte man besonders hoch’.

Het was dus niet raadzaam om in Lemurië feminist te zijn (de positie van de mannen was bepaald niet benijdenswaardig), al stonden fantaserende vrouwen juist in hoog aanzien, dus wellicht was het niet eens nodig. Verder was het feit dat men nog geen ontwikkeld geheugen had en alles meteen weer vergat, zo gek nog niet, want: ‘Und da ein Gedächtnis nicht vorhanden war, so konnten diese Anlagen auch nicht ausarten. Die betreffenden Traum- oder Phantasievorstellungen hielten nur solange an, als die entsprechende äußere Veranlassung vorlag. Sie hatten also insofern ihren guten Grund in den äußeren Dingen. Sie verloren sich nicht ins Bodenlose. Es war sozusagen die Phantastik und Träumerei der Natur selbst, die in das weibliche Gemüt gesenkt wurde’. Dus als de meisjes bij het martelen van de jongens aan het fantaseren waren, konden zij zich deze fantasieën later niet meer herinneren. ‘Ze verloren zich niet in het bodemloze’ (‘Sie verloren sich nicht ins Bodenlose’). En dat was maar goed ook.

Dit zijn natuurlijk fantastische details uit deze heerlijke rolbevestigende ‘Teutonen-idylle’ van het Lemurische paradijs en zo gaat het een heel hoofdstuk voort. Wagner zou er jaloers op zijn, gezien zijn onsterfelijke teksten als: ‘Weichherziges Weibegezücht!’ (‘weekhartig vrouwengebroed!’, Die Walküre, derde acte). Maar goed, ook de Lemuriërs bouwden tempels, hadden hun eigen scholen waar hun wijsheid werd onderricht, er waren ook bijzondere ingewijden, etc. De details zijn soms erg leuk en grappig, net zoals de passage hierboven. Waar ik hier op wil ingaan is een passage ruim over de helft van dit hoofdstuk. Daar zegt Steiner het volgende:

‘Man muß sich vorstellen, daß der Menschenleib zu dieser Zeit noch etwas sehr Bildsames und Geschmeidiges hatte. Er bildete sich noch fortwährend um, wenn das innere Leben sich veränderte. Nicht lange vorher waren nämlich die Menschen in bezug auf den äußeren Bau noch recht verschieden. Der äußere Einfluß der Gegend, des Klimas waren da noch für den Bau entscheidend. Erst in der bezeichneten Kolonie wurde der Leib des Menschen immer mehr ein Ausdruck seines inneren seelischen Lebens. Diese Kolonie hatte zugleich eine vorgeschrittene äußerlich edler gebildete Menschenart. Man muß sagen, durch das, was die Führer getan hatten, haben sie eigentlich erst das geschaffen, was die richtige menschliche Gestalt ist. Das ging allerdings ganz langsam und allmählich. Aber es ist so vor sich gegangen, daß zuerst das Seelenleben in dem Menschen entfaltet wurde, und diesem paßte sich der noch weiche und schmiegsame Leib an. Es ist ein Gesetz in der Menschheitsentwickelung, daß der Mensch mit dem Fortschritte immer weniger und weniger umgestaltenden Einfluß auf seinen physischen Leib hat. Eine ziemlich feste Form hat dieser physische Menschenleib eigentlich erst mit der Entwickelung der Verstandeskraft erhalten und mit der damit zusammenhängenden Verfestigung der Gesteins-, Mineral- und Metallbildungen der Erde. Denn in der lemurischen und noch in der atlantischen Zeit waren Steine und Metalle viel weicher als später. – (Dem widerspricht nicht, daß noch Nachkommen der letzten Lemurier und Atlantier vorhanden sind, die heute ebenso feste Formen aufweisen wie die später gebildeten Menschenrassen. Diese Überbleibsel mußten sich den geänderten Umgebungsverhältnissen der Erde anpassen und wurden so auch starrer. Gerade darin liegt der Grund, warum sie im Niedergang begriffen sind. Sie bildeten sich nicht von innen heraus um, sondern es wurde ihr weniger entwickeltes Innere von außen in die Starrheit gezwängt und dadurch zum Stillstande gezwungen. Und dieser Stillstand ist wirklich Rückgang, denn auch das Innenleben ist verkommen, weil es sich in der verfestigten äußeren Leiblichkeit nicht ausleben konnte.)’[141]

Hier zegt Steiner iets belangrijks, althans voor wat betreft de hier te bespreken thematiek. Hij spreekt hier zelfs van een ‘wet in de mensheidsontwikkeling’. Dus dat lijkt mij niet onbelangrijk. Het blijkt dat hier weer iets terugkomt dat we al eerder hebben gezien, zij het iets anders omschreven. Eerst zegt hij dat het mensenlichaam vroeger (in Lemurië dus)  nog soepel en kneedbaar was. De vaste vorm heeft de mens pas gekregen met de ontwikkeling van zijn verstandelijke vermogens. Ook de aarde was  in die tijd nog minder verdicht; stenen en metalen waren toen nog zachter dan nu. En dan het tussen haakjes gedeelte. Ik zal het letterlijk uit de vertaling weergeven: ‘Dit is niet in strijd met het feit dat er nog nakomelingen van de laatste Lemuriërs en Atlantiërs bestaan die momenteel net zulke vaste vormen vertonen als de groepen mensen die zich in later tijd hebben ontwikkeld. Deze moesten zich aanpassen aan de gewijzigde milieuomstandigheden op aarde en verhardden dus ook. En dat is nu juist de reden waarom ze achtergebleven zijn. Ze hebben zich niet van binnenuit omgevormd, maar hun minder ontwikkeld innerlijk werd van buitenaf in de verstarring gedrongen en daardoor tot stilstand gedwongen. En deze stilstand is werkelijk achteruitgang, want ook het innerlijk is achtergebleven omdat het zich in de verharde uiterlijke lichamelijkheden niet kon uitleven’.[142]

Het bovenstaande lijkt weer sterk op het verhaal van de indianen (verharde en verstarde Atlantiërs). Er bestaan dus nog steeds van die verharde Lemuriërs, die aan alle kanten in de verstarring zijn gedrongen. Wie zijn dat? In de Akasha-kroniek laat hij dit verder in het midden. Wie dit wel weet is Madame Blavatsky. Zij zegt onomwonden (nogmaals aangehaald):

‘The Malays and Papuans are a mixed stock, resulting from the intermarriages of the low Atlantean sub-races with the Seventh sub-race of the Third Root-Race. Like the Hottentots, they are of indirect Lemuro-Atlantean descent. It is a most suggestive fact – to those concrete thinkers who demand a physical proof of Karma – that the lowest races of men are now rapidly dying out; a phenomenon largely due to an extraordinary sterility setting in among the women, from the time that they were first approached by the Europeans. A process of decimation is taking place all over the globe, among those races, whose “time is up” – among just those stocks, be it remarked, which esoteric philosophy regards as the senile representatives of lost archaic nations. It is inaccurate to maintain that the extinction of a lower race is invariably due to cruelties or abuses perpetrated by colonists. Change of diet, drunkenness, etc., etc., have done much; but those who rely on such data as offering an all-sufficient explanation of the crux, cannot meet the phalanx of facts now so closely arrayed’.[143]

Volgens HPB zijn het dus de Papoea’s, de Hottentotten, de Maleisiërs, de Sri-Lankese Veddahs en andere ‘inboorlingen’ (behalve de indianen, want die zijn van Atlantis). Weliswaar zijn sommigen van ‘mixed stock’ (die hebben dus niet in een soort Manu-klasje gezeten, maar dat wisten we al, want daar zaten uitsluitend ‘Ariërs’ in), dus van gemengde Atlantische-Lemurische afkomst. Bedoelde Steiner dezelfde  bevolkingsgroepen? Dat is niet onwaarschijnlijk, al heeft hij in die termen nog nooit over de Maleisiërs gesproken. Die kennen we immers weer als het ‘Venusras’, waarbij ‘de zinnelijke Venuskrachten doorwerken in de ademhaling’ (uit de zesde voordracht van Die Mission einzelner Volksseelen). Maar laten we veilig aannemen, vooral de ‘inboorlingen’ van de eilanden uit en de gebieden rond de Indische Oceaan, dus Madagaskar, de Dravidisch sprekende bevolking van Sri Lanka (de Hindi bevolking daar is namelijk weer Arisch, in de werkelijke zin van het woord), eventueel de Papoea’s, de Aboriginals en de Maori’s en misschien nog wat anderen. Maar het laatste woord durf ik er, in het geval van Steiner, niet over te zeggen.

Tot zover Lemurië. Het gedeelte over Hyperborea en Polaris sla ik hier over, die ontwikkelingsstadia zijn voor de rassenkwestie niet zo relevant. Wat nu wel in beeld gaat komen (eindelijk) zijn de drie passages die in het van Baarda-rapport zijn opgenomen (cit. 16 en 55 derde categorie, dus geen sprake van rassenleer of discriminatie, en 54 warempel in de tweede categorie, dus wellicht een vorm van lichte, of de schijn van discriminatie, maar uitsluitend te begrijpen in de context van de antroposofie als geheel. En de citaten in die categorie blijken in regel de meest interessante te zijn, zo ook in dit geval). Want het hiervoor uiteen gezette verhaal over de wortelrassen, de Oer-Semieten, de Ariërs, de Atlantische Mongolen, waarvan een direct lijntje loopt naar de hedendaagse Mongolen en het ‘nieuwe ras’ van Manu achtte de van Baarda-commissie zo onbelangrijk dat zij het niet eens genoemd hebben (terwijl daar nu juist het systeem achter Steiners al dan niet vermeende rassenleer wordt uitgelegd).

De citaten die wel zijn opgenomen zijn de citaten 16, 54 en 55. De commissie heeft in de nummering overigens geen chronologische volgorde gehanteerd, althans niet volgens het verloop van het boek. Ik zal dat ook niet doen. Mijn volgorde wordt eerst citaat 16, vervolgens 55 en dan pas 54 (het laatste citaat is verreweg het meest belangrijk). Ik zal na de volledige citaten, het commentaar van de commissie citeren en ook zelf het nodige opmerken. Want deze drie citaten zijn allen op een bepaalde manier interessant. Er zullen weer wat elementen terugkomen uit Die Mission, maar verder zal ook veel van het bovenstaande (door de commissie onbesproken en zelfs weggelaten) opeens op hun plaats vallen, vooral bij citaat 54, waarbij juist de uitleg van de commissie (die misschien nog interessanter is dan het citaat zelf), wellicht onbedoeld, de eerdere conclusies bevestigt. Maar eerst citaat 16, uit het hoofdstuk 16 ‘Das Leben der Erde’:

‘Man muß sich eben durchaus klar darüber sein, daß die Entwickelungsformen sowohl in ferner Vorzeit, wie auch in der Zukunft von den gegenwärtigen so total verschieden sind, daß unsere gegenwärtigen Bezeichnungen nur als Notbehelfe dienen können und für diese entlegenen Epochen eigentlich allen Sinn verlieren. – im Grunde kann man von «Rassen» erst anfangen zu sprechen, wenn in dem gekennzeichneten dritten Hauptzustand (dem lemurischen) die Entwickelung etwa in ihrem zweiten Drittel angelangt ist. Da bildet sich erst das heraus, was man jetzt «Rassen» nennt. Es behält dann diesen «Rassencharakter» bei in der Zeit der atlantischen Entwickelung, im vierten Hauptzustand, und weiter bis in unsere Zeit des fünften Hauptzustandes». Doch schon am Ende unseres fünften Zeitalters wird das Wort «Rasse» wieder allen Sinn verlieren. Die Menschheit wird in der Zukunft in Teile gegliedert sein, die man nicht mehr wird als «Rassen» bezeichnen können. Es ist durch die gebräuchliche theosophische Literatur in dieser Beziehung viel Verwirrung angerichtet worden. Namentlich ist dies geschehen durch das Buch, welches auf der anderen Seite das große Verdienst hat, zuerst in der neueren Zeit die theosophische Weltanschauung populär gemacht zu haben, durch Sinnetts «Esoterischen Buddhismus». Da wird die Weltentwickelung so dargestellt, als ob ewig in gleicher Art durch die Weltenkreisläufe hindurch die «Rassen» sich so wiederholten». Das ist aber ganz und gar nicht der Fall. Auch das, was «Rasse» genannt zu werden verdient, entsteht und vergeht. Und man dürfte den Ausdruck «Rasse» nur für eine gewisse Strecke der Menschheitsentwickelung anwenden. Vor und nach dieser Strecke liegen Entwickelungsformen, die eben ganz etwas anderes sind als «Rassen».’[144]

Het commentaar van de commissie: ‘In de tijd dat Steiner in de Theosofische Vereniging werkzaam was nam hij het gebruik van het woord ras in de betekenis van tijdperk en geschiedenis van de mensheid met enig voorbehoud over. In het bijzonder keerde hij zich tegen het schematisme van het rasbegrip in de theosofie: de ontwikkeling van de mensheid zou een onafgebroken wederkeer zijn van ontwikkelingsperioden, die allen ras werden genoemd, zonder dat er rekening werd gehouden met het huidige begrip ras dat gehanteerd wordt voor een groep mensen met gemeenschappelijke erfelijke lichamelijke eigenschappen. Alleen als een tijdperk gedomineerd werd door een ras in de laatste zin, gebruikte Steiner voor dat tijdperk het begrip ras (en dit is het nu juist! Daarom hebben wortelrassen juist alles met rassen te maken, FS). Wat voor rassen in de huidige betekenis van het woord geldt, namelijk dat zij als zodanig slechts voor een beperkt deel van de geschiedenis een rol spelen, gold volgens hem ook voor rassen in de theosofische zin.

Het bovengenoemde citaat, een van de weinige die is opgenomen waarin het begrip ras in theosofische zin wordt gebruikt als aanduiding van een tijdperk in de mensheidsgeschiedenis (dat hebben we gezien, want voor de problematiek van de theosofische wortelrassen duikt de commissie weg, FS), laat zien dat Steiner weliswaar aansloot bij de theosofie, maar binnen de Theosofische Vereniging zijn eigen standpunten naar voren bracht’.[145]

De laatste opmerking is weer exemplarisch voor de antroposofie. Er kan nooit genoeg benadrukt worden hoe eigenlijk niets of nauwelijks Steiner iets met de theosofie te maken had (‘die Blavatsky onzin’, werd er op racisme-debat geroepen, vanuit de orthodoxe hoek). Suggereren dat het misschien een beetje anders lag is nog bijna erger dan beweren dat Steiner een rassenleer koesterde. Toch heeft hij een groot deel van de geschiedenis van Atlantis, Lemurië en Hyperborea gewoon van HPB overgenomen (pardon, hij heeft het allemaal zelf aanschouwd en dan net iets beter dan HPB, die het allemaal net een beetje verkeerd zag). Wat moet het vervelend zijn voor veel antroposofen dat het boek van Helmut Zander als ondertitel heeft ‘Theosophische Weltanschaung und Praxis’.

Het ging de commissie natuurlijk om deze zinsnede: ‘…was «Rasse» genannt zu werden verdient, entsteht und vergeht‘. Maar goed, dit is langzamerhand een beroemde passage, die vaak wordt aangehaald door antroposofische verdedigers van Steiner, die (ook op het racisme-debat is die al langsgekomen). Ook Helmut Zander heeft een soortgelijke passage aangehaald (deze uit Die Mission), toevallig in een van de weinige passages uit zijn boek die ik voorhanden heb. Zander: ‘Rassen seien ein Intermezzo der Menschheitsgeschichte. »Die Rassen sind entstanden und werden einmal vergehen, werden einmal nicht mehr da sein.« (GA 121,76 [1910]) Erneut artikulierte Steiner sein antimaterialistisches Leitmotiv, aber bei näherem Hinsehen bleibt dies ein gänzlich unpolitisches Argument. Die Rassenentstehung, die erst in der lemurischen Zeit begonnen habe, werde in der sechsten und siebten »Entwickelungsepoche« verschwinden (ebd.), das heißt: frühestens ungefähr im 9. Jahrtausend. Für eine politische Erledigung der Rassenfrage und für die Geltung von Steiners Rassentheorien ist dies eine lange, eine zu lange Zeit. Daß die Vielfalt von Völkern und Rassen ein Reichtum der Pluralität sein könnte, tritt im übrigen nicht in Steiners Blickfeld’.[146]

En Steiner zegt hetzelfde wat hij in Die Mission einzelner Volksseelen zegt, dus wederom blijkt dit argument niet op te gaan. Zoals Zander al aangeeft, Steiner zegt: ‘In der alten lemurischen Zeit müssen wir das Aufgehen der Rassenmerkmale, der Rasseneigentümlichkeiten suchen; wir müssen dann deren Sich-Fortpflanzen bis in unsere Zeit verfolgen, müssen uns dabei aber klar sein, daß, wenn unsere gegenwärtige fünfte Entwickelungsepoche von der sechsten und siebenten abgelöst wird, keine Rede mehr sein kann von einem Zustande, den wir als Rasse werden bezeichnen können‘.[147] (curs. F.S.) Het gaat hier dus om de toekomst, in Zanders woorden: ‘…das heißt: frühestens ungefähr im 9. Jahrtausend. Für eine politische Erledigung der Rassenfrage und für die Geltung von Steiners Rassentheorien ist dies eine lange, eine zu lange Zeit’.

De ironie is overigens dat ik zelf hiervoor een soortgelijk citaat heb aangehaald uit GA 99 (in noot 39), overigens niet opgenomen in het van Baarda-rapport (er staan wel twee andere citaten uit GA 99 in het rapport, cit. 17 en cit. 57, maar het is geen geautoriseerde voordracht). Maar ook dit is om verschillende redenen weer te relativeren.

Volgende passage, citaat 55: ‘Eine andere Stufe der Bewußtheit bietet dasjenige, was man gewöhnlich Volks- oder Rassengeist nennt, ohne sich viel Bestimmtes dabei vorzustellen. Für den Geheimforscher liegt auch den gemeinsamen, weisheitsvollen Wirkungen, die sich in dem Zusammenleben der Glieder eines Volkes oder einer Rasse zeigen, ein Bewußtsein zugrunde. Man findet durch die Geheimforschung dieses Bewußtsein ebenso in einer anderen Welt, wie das beim Bewußtsein eines Bienenstocks oder Ameisenhaufens der Fall ist. Nur sind für dieses «Volks-» oder «Rassenbewußtsein» keine Organe in der physischen Welt vorhanden, sondern diese Organe finden sich nur in der sogenannten astralischen Welt. Wie das Bienenstockbewußtsein seine Arbeit durch die physischen Bienen leistet, so das Volksbewußtsein mit Hilfe der Astralleiber der zum Volke gehörigen Menschen. In diesen «Volks- und Rassengeistern» hat man somit eine ganz andere Art von Wesenheiten vor sich wie im Menschen oder im Bienenstock. Es müßten viele Beispiele noch angeführt werden, wenn ganz ersichtlich gemacht werden sollte, wie es unter- und übergeordnete Wesenheiten in bezug auf den Menschen gibt. Das Angeführte aber mag genügen, um den in den folgenden Ausführungen beschriebenen Entwickelungswegen des Menschen eine Einleitung voranzusenden. Denn des Menschen eigener Werdegang ist eben nur zu begreifen, wenn man in Betracht zieht, daß er mit Wesen zusammen sich entwickelt, deren Bewußtsein in anderen Welten, als seine eigene ist, liegen. Was sich in seiner Welt abspielt, hängt von solchen Wesen anderer Bewußtseinsstufen mit ab, kann daher nur in Verbindung damit verstanden werden’.[148]

Commentaar Commissie: Zoals uit de bovenstaande passage blijkt, waren voor Steiner begrippen als ‘volksgeest’ of  ‘rasgeest’ geen abstracties, maar uitdrukkingen voor reële geestelijke wezens. In de middeleeuwse tegenstelling tussen nominalisten en realisten zou hij tot de laatste partij hebben behoord (staat dan een verwijzing naar maar die kan ik in dit verband wel overslaan). Zo is een volksgeest bijvoorbeeld niet de grootste gemene deler van de gewoontes en gevoelens van mensen uit een volk, maar een wezen dat in de zielen van de mensen van een volk werkzaam is’. En dan wordt er naar de  behandeling van Die Mission verwezen. Dat laatste is correct, hij behandelt deze thematiek in de eerste voordracht. Ik heb hier zelf niet zo heel veel aan toe te voegen. Het is een beschrijving van de ras- en volksgeesten. Ik verwijs hiervoor naar de eerdere bespreking van Die Mission. Die categorie 3 vind ik in dit geval wel terecht; het is slechts een beschrijvende passage en er worden geen complete mensenrassen geëtiketteerd of erger…Maar dit is wel een van de minst belangrijke citaten om op te nemen in het rapport. Hadden ze dat maar wel gedaan bij het stuk uit ‘Unsere Atlantische Vorfahren’, over het Arische wortelras, dat de taak heeft om de denkkracht te ontwikkelen. Dat is nog altijd de meest onthullende passage uit de Akasha-Kroniek. Alhoewel? Laten we naar het volgende citaat kijken, want zo nietszeggend als dit citaat is zo veelzeggend is de volgende passage. En de uitleg is regelrecht spectaculair.

Citaat 54 is wellicht de meest interessante, maar nog veel interessanter is hoe de commissie van Baarda meent dit citaat te moeten duiden. Citaat 54 dus, tegen het eind van hoofdstuk 6, Die letzten Zeiten vor der Geschlechtertrennung:

‘In diesen Tieren hat man also Wesen zu sehen, welche auf einer früheren Stufe der Menschenentwickelung stehenbleiben mußten. Nur haben sie nicht dieselbe Form behalten, die sie bei ihrer Abgliederung hatten, sondern sind zurückgegangen von höherer zu tieferer Stufe. So sind die Affen rückgebildete Menschen einer vergangenen Epoche. So wie der Mensch einstmals unvollkommener war als heute, so waren sie einmal vollkommener, als sie heute sind. – Was aber im Gebiet des Menschlichen geblieben ist, hat einen ähnlichen Prozeß, nur innerhalb dieses Menschlichen, durchgemacht. Auch in mancher wilden Völkerschaft haben wir die heruntergekommenen Nachfahren einstmals höher stehender Menschenformen zu sehen. Sie sanken nicht bis zur Stufe der Tierheit, sondern nur bis zur Wildheit’.[149]

Dan nu de uitleg van het van Baarda-rapport: ‘In het artikel (oorspronkelijk verscheen Aus der Akasha-Chronik als een serie artikelen in het tijdschrift ‘Luzifer-Gnosis’, FS) waar het bovenstaande citaat afkomstig is, werd een fundamenteel onderdeel van de antroposofische ontwikkelingsleer uiteengezet: de evolutie speelde zich niet alleen af als een ontwikkeling op aarde van lagere naar hogere organismen. De oorzaak van de evolutionaire ontwikkeling ligt in de geest.

De mens is van oorsprong een geestelijk wezen. In de lange wordingsgeschiedenis als aards wezen ontstonden als nevenontwikkeling naast en uit de mens het dierenrijk, het plantenrijk en minerale rijk (zie hiervoor weer het model van Poppelbaum om deze gedachtegang inzichtelijk te maken, FS). Zowel de aardse als de geestelijke mens maakten in deze lange wordingsgeschiedenis een ontwikkeling door. Het dier is in die zin niet de voorloper van de mens, maar de (geestelijke) mens is de voorloper van de aardse dieren en de aardse mens (zie hier het antropo-centrisme van Steiner, FS). De laatste blijft ‘im Gebiet des Menschlichen’, de dieren maken zich daarvan los.

Het ontstaan van de voorlopers van de huidige dieren speelde zich af in wat in de antroposofie de Lemurische tijd wordt genoemd. De oorspronkelijke diervormen waren van de toenmalige menselijke lichaamsvormen afgeleid en waren volgens Steiner hoger ontwikkeld dan de huidige diersoorten. De toenmalige menselijke lichamen lieten overigens nog geen fossiele resten na, omdat ze nog niet voldoende verhard waren (dit hebben we eerder gezien bij Steiner aan het begin van zijn beschrijving van Atlantis, FS). De huidige apen stammen op die manier af van relatief hoger ontwikkelde dieren, die zelf weer van de toenmalige mensen afstamden. In die zin noemde Steiner ‘die Affen rückgebildete Menschen einer vergangenen Epoche. So war der Mensch einstmals unvollkommener war als heute, so waren sie einmal volkommener als wie heute sind’. De mensen hebben zich verder ontwikkeld, de apen waren ‘in hun mens-stadium’ volmaakter dan ze nu zijn.

Ook met betrekking tot wat hij wilde volksstammen noemde keerde Steiner zich tegen het idee dat deze zich aan het begin van een ontwikkeling zouden bevinden. Het waren volgens hem juist de nakomelingen van groepen van toenmalige voorlopers van de huidige mensen die hoog ontwikkeld waren, maar daarna in hun ontwikkeling waren teruggegaan en primitief waren geworden’.[150]

Om deze tekst goed te kunnen volgen is het raadzaam om nog een keer een blik te werpen op fig. 1 en 2, maar dit is een hele goede uitleg van het antroposofische evolutiemodel. Alleen, waarom dan de conclusie ‘géén sprake van rassenleer?’ Want de wezenlijke kern van die rassenleer is bovenstaand eigenlijk wel uitgelegd. De consequenties van dit model zijn wel degelijk racistisch. Laten we het beestje maar bij de naam noemen. Zie hier het idee van de indiaan als een (te) vroege variant van de latere meer geperfectioneerde Arische mens, die nu decadent is geworden en zijn langste tijd gehad heeft. Hetzelfde geldt voor die paar restjes Lemuriërs die er nog zouden zijn. Als dit het wezen is van de antroposofische visie op de evolutie, dan kunnen we alleen maar concluderen dat die tot op het bot racistisch is. Waarom moesten de indianen sterven? Het van Baarda-rapport geeft antwoord: ‘Het waren volgens hem juist de nakomelingen van groepen van toenmalige voorlopers van de huidige mensen die hoog ontwikkeld waren, maar daarna in hun ontwikkeling waren teruggegaan en primitief waren geworden’. Zie hier de gedegenereerde indiaan. Klopt helemaal (volgens Rudolf Steiner dan), maar dit is dus racisme. Wederom sprake van rassenleer. Want de onderliggende basis is, neem me niet kwalijk, volstrekte gebakken lucht; ‘geesteswetenschap’, maw omdat meneer Steiner dit op helderziende manier meende te weten en er een massa gelovigen is die hem kritiekloos navolgen. De commissie noemt dit ‘een fundamenteel onderdeel van de antroposofische ontwikkelingsleer’. Dan is de rassenleer dus een fundamenteel onderdeel van deze ontwikkelingsleer en daarmee van de antroposofie, zoals die door Steiner is geformuleerd.

Wat misschien nog wel het meest bizarre is dat antroposofen kennelijk niet in staat zijn om dit als racisme te herkennen. Ik wil niet gaan speculeren over een moreel tekort, of volstrekte verdwazing etc. en ik ga er ook vanuit dat ieder vanuit zijn wereldbeeld te goeder trouw is, geen enkel misverstand, maar hier zit dus wel de spreekwoordelijke de kink in de kabel. Dat hebben we bovenstaand kunnen zien. Ik geef nog een voorbeeld van beweringen die er zijn gedaan op ‘racisme-debat’ in een ingestuurd essay:

‘Als je kijkt naar de verschillende types voertuigen dan zie je al dat de verschillen groot kunnen zijn terwijl ze allemaal aan dezelfde wezenskenmerken voldoende. Het zijn allemaal verlengmachines’ van menselijke mogelijkheden.

Laten we eens alleen maar kijken naar zoiets als auto’s.
Er bestaan betonauto’s, personenauto’s, ambulances, raceauto’s, vrachtauto’s, legervoertuigen, grote auto’s, kleine auto’s, tractoren, enzovoort. Welk voertuig is meer waard dan het andere als we alleen maar kijken naar het uiterlijk en de eigenschappen, waarbij in de meeste gevallen het uiterlijk de eigenschappen grotendeels laat zien. Een sportwagen in Hanoi of een bromfiets? Een fiets in de binnenlanden van Australië of een terreinwagen?.

Een vrachtwagen om mensen te vervoeren en een bus voor vervoer van betonnen liggers voor een brug? Een ambulance als zaaimachine voor de boer en een aardappelrooier voor het ophalen van de vuilnis? Het is wel duidelijk. De waarde van een voertuig staat in verhouding tot de betekenis voor de gebruiker.

Wat zou je nu een gedegenereerd voertuig kunnen noemen?
Een gedegenereerd of in die zin slecht voertuig is een voertuig dat zodanig is uitgevoerd dat mensen die niet meer aanschaffen, niet meer willen gebruiken, omdat er niemand meer is die voor hem of haar nog langer een betekenis aan die wagen toekent. Dit ontwerp ‘sterft’ uit. Een goed merk is een merk die heel veel betekenis heeft voor de gebruiker of gebruikster.

Er zijn voertuigen ‘uitgestorven’ terwijl ze nog steeds bestaan. Neem de auto met stoommotor. Destijds het mooiste wat er bestond, tegenwoordig bestaan ze alleen nog maar bij gratie van de liefhebbende en ze ook nog gebruikende verzamelaar. Maar de functie heeft echt geen cultuurbepalende waarde meer. Ze is van cultuurbepalende waarde opgeschoven naar een voor enkele individuen bepaalde waarde. Hier spreekt dan ook de tijdsgeest. Veel jongeren kennen de stoomauto niet eens en voor de meeste mensen is de stoomauto iets uit de voorbije geschiedenis toen vrouwen nog geen broeken droegen en mannen nog wel hoge hoeden.

Zoals hierboven al eerder vermeld, Rudolf Steiner beschrijft niet alleen het uitsterven van het
indianenras, hij beschrijft eveneens het uitsterven, of zo men wilt, het verdwijnen van de Lemurische menselijke bestaansvorm en de Atlantische menselijke bestaansvorm. Hij geeft bovendien ook aan dat beide culturen de ondergang zelf hebben veroorzaakt. Men zou dus kunnen gaan denken dat het behandelen van het uitsterven van grote groepen mensen, zoals de Indianen, door critici selectief wordt benaderd.

Steiner heeft echter gezegd dat het Indianenras zelf de krachten heeft verworven die geleid hebben tot het uitsterven van dat ras en daar wordt door de critici zwaar aan getild.
Dat wordt door een aantal daarvan opgevat als een zeer racistische benadering.
Binnen de antroposofie is het verdwijnen van bestaansvormen echter niets nieuws. Geheel Lemurië en later Atlantis zijn dus al eerder met bijna al haar bewoners verdwenen. Ik lees nergens dat iemand zich daar druk over maakt. Maar goed er zijn dan ook geen Lemuriërs en Atlantiërs meer.(…)

Steiner beschrijft het indiaanse ras als een ras dat in de rassenvorming de eigenschappen heeft
verworven en opgezocht die te maken hebben met het uitsterven van hun ras. Hij beschrijft dat afsterven, als een voor hem fysiek waarneembaar gegeven, blijkens zijn commentaar naar aanleiding van bepaalde foto’s van indianen. Eigenlijk beschrijft Steiner het indianenras in zijn verschijning als een ‘ziek’ ras, een ras wat in een proces van afsterven is terechtgekomen een proces dat begint met de rassenvoming onder voor indianen specifieke krachten die op een bepaalde plek vanuit de aarde op hen inwerken, een ziekteproces dat zich kenmerkt door een verharding van het organisme, een verknekeling, een proces dat eindigt met de dood. (…)

Steiner beschrijft door zijn uitspraken de Indianen in wezen als een ziek ras. Antroposofisch gesproken zegt hij van de Indianen dat hun zielen leven in een niet meer of steeds minder geschikt lichaam, in een voor de toekomst niet meer voor verdere ‘bewoning’ betekenisvolle lichaamsvorm. Daarbij moeten we ons realiseren dat de mensheid, de stoffelijke wereld en de geestelijke wereld, zich dynamisch verder ontwikkeld. De menselijke geestelijke individuen hebben de lichaamsvormen, zoals ze destijds in Noord Amerika zijn ontstaan in de eerste na-Atlantische periode, niet meer nodig zoals eerdere bestaansvormen in bijvoorbeeld Lemurië en Atlantis, voor de verdere ontwikkeling van de mensheid, daarna niet meer van betekenis bleken te zijn’[151].

Zie hier hetzelfde verhaal weer op een hele andere manier uitgelegd. En hoewel ik niet twijfel aan de beste bedoelingen van de auteur en er ook van uitga dat de schrijver geen indiaan een kwaad hart toedraagt (alhoewel er elders de nodige diskwalificaties in staan over de indianen van nu die casino’s runnen en daarom niet meer die bijzondere indianen van vroeger zijn, dus daar zijn gewoon lagere zielen in geïncarneerd[152]), maakt dit verhaal, in de beste traditie van Christoph Wiechert, Maarten Ploeger en zelfs het bovenstaande fragment uit het van Baarda-rapport, weer duidelijk zichtbaar waar de antroposofische kortsluiting zit, zodra het thema racisme in het algemeen en de indianen in het bijzonder ter sprake komt. Rest mij natuurlijk op te merken dat vrijwel niemand zich druk maakt om Lemurië of Atlantis, omdat er buiten de beweringen van Helena Blavatsky, Rudolf Steiner en nog een paar er geen enkele reden is om aan te nemen dat die continenten daadwerkelijk bestaan hebben. Dat die continenten met zo’n zinloos bloedbad ten onder zijn gegaan zegt meer iets over degenen die deze verhalen verkondigd/verzonnen hebben. En die verkondigers schrikken er ook niet voor terug om dit soort bedenkelijke verzinsels los te laten op echte menselijke tragedies als volkerenmoord, die dan recht worden gepraat om de spirituele superioriteit van het eigen ras te benadrukken. Dat is pas morbide.

Bovendien, er wordt bovenstaand gesteld dat de Lemuriërs en de Atlantiërs er zelf voor hebben gezorgd dat hun continent ten onder is gegaan. Valt over te twisten, maar goed, moeten wij dan geloven dat de indianen zelf verantwoordelijk zijn voor wat er met ze is gebeurd? Ik mag het niet hopen, maar de suggestie wordt wel gewekt.

Wat natuurlijk wel zo is en dat is en dat lijkt me de belangrijkste conclusie van deze bespreking van de Akasha-kroniek, is dat er een al dan niet fictieve kosmologie over gans de schepping wordt gelegd, waarin het behoren tot een ras cruciaal is. Van Steiners kernopvattingen over de evolutie loopt een rechte lijn naar zijn opmerkingen over mensenrassen, middels de leer van de wortel- en onderrassen. Het is dan ook regelrecht verbijsterend dat de Commissie van Baarda dit verhaal niet in het rapport heeft opgenomen. Het is echt niet meer dan de drie bovenstaande passages, waarvan de laatste meer dan terecht. De rest doet er kennelijk niet toe. Men heeft zich dus echt niet willen wagen aan de cruciale passages over het vijfde Arische wortelras en al die verbindingen die er volgens Steiner zijn van Atlantis en Lemurië met bestaande mensenrassen. Dat had dus wel in het rapport moeten staan! Maar dan was ook de conclusie ‘géén sprake van rassenleer’ onhoudbaar gebleken.

Ik geef nog een keer de tussentijdse conclusie weer die wat mij betreft overeind is gebleven, of zelfs versterkt:

1. Wij hebben gezien dat wortelrassen en onderrassen cruciaal zijn in Steiners model van de aarde-evolutie en de lotsbestemming van de mens.
2. Ieder aardetijdperk (wortelras) kent zeven cultuurperiodes (onderrassen), die elkaar opvolgen als de dominante cultuurdrager in de mensheidsontwikkeling. Resten van voorgaande onderrassen (‘vervallen’ of ‘verdwenen’ beschavingen) blijven nog wel bestaan, maar hebben hun leidende functie verloren, daar hun cultuurdragende inspiratie of ‘impuls’ is uitgewerkt.
3. Na de cyclus van zeven onderrassen gaat het wortelras ten onder en maakt plaats voor een nieuw wortelras. Soms blijven er laatste restanten van voorgaande wortelrassen  achter als ‘decadente overblijfselen’, totdat het op dat moment heersende wortelras of de voorzienigheid ‘volgens een wetmatigheid’ (zie 4^e voordr. Die Mission, cit. 102) er een eind aan maakt, of hun plaats verdringt, waardoor zij ‘de krachten moeten verwerven om uit te sterven’ (indianen en andere ‘wilden’, zie wederom Die Mission, cit. 103).
4. Er kan ook worden geconstateerd dat de begrippen Wortelras/Zeitalter en Onderras/Kulturepoche alles te maken hebben met de mensenrassen. Zelfs het van Baarda-rapport kan er niet onderuit om de term Wortelras ‘gedeeltelijk’ als een ‘biologische aanduiding’ af te schilderen. Het wortelras van dit tijdperk (het vijfde) is het ‘Arische wortelras’, dat uiteindelijk de ‘denkkracht’ ontwikkelde. Net zoals Helena Blavatsky het heeft over ‘The White Aryan Root-race’, of ‘het blanke, Arische, vijfde wortelras’, dat zij afzet tegen het ‘gele ras en het Afrikaanse negerras, met hunne kruisingen’ (in mijn Nederlandse uitgave van De Geheime Leer), spreekt Steiner eveneens van het vijfde Arische wortelras.

Dan is de conclusie onvermijdelijk dat de rassenleer een wezenlijk onderdeel, zo niet een belangrijke pijler is van de totale antroposofie.

Het volgende gedeelte zal meer toegespitst zijn op de na-Atlantische tijd en dan vooral de geschiedenis van de onderrassen/cultuurperiodes (tot nu toe vijf) van het zg. Arische wortelras. Ook zal er nog een blik geworpen worden op het diepere occulte systeem van evolutie, zoals Steiner dit heef uiteen gezet in Geheimwissenschaft. Hierbij zal weer worden teruggegaan naar het verre verleden. Maar eerst een wellicht onthullende toelichting bij het begrip Ariër, dat we ook bovenstaand veel zijn tegengekomen.

De Ariërmythe

(overgenomen uit: Marcel Hulspas en jan Willem Nienhuys, Tussen waarheid en waanzin; een encyclopedie der pseudo-wetenschappen)

Ariërs

‘Verouderde aanduiding voor de zogeheten Indogermaanse volkeren die enige duizenden jaren voor Chr. vanuit het oosten Europa binnenkwamen en de basis legden voor de eerste vroeg-Europese beschavingen, zoals de Keltische (? Ben ik niet helemaal zeker van, FS) en de Germaanse. Het begrip Ariër is door overvloedig gebruik in de nationaal-socialistische propaganda in diskrediet geraakt.
De mythe van de superieure Ariërs is omstreeks 1800 ontstaan, toen in Europa behoefte ontstond aan een ‘wetenschappelijk’ alternatief voor het Bijbelse scheppingsverhaal. In navolging van de Franse astronoom Jean Sylvain Bailly (1736-1793) en zijn speculaties over de oerbeschaving van Atlantis, zochten filosofen de oorsprong van de westerse beschaving ergens in Azië. Met name de ontdekking dat veel Europese talen verwant waren aan het oeroude Indiase Sanskriet (en gerekend konden worden tot een ‘Indo-Europese’ taalfamilie) was hierbij van groot belang.
De Duitse filosoof Friedrich von Schlegel (1772-1829) wees er in zijn Über die Sprache und Weisheit der Indier (1808) op dat de oude Indiërs het noorden aanbaden, en hij veronderstelde dat ze daarom vast wel eens in die richting waren getrokken, en zo misschien in Noord-Europa waren terechtgekomen. In 1819 noemde hij deze wereldreizigers voor het eerst ‘Ariërs’. Die aanduiding was gebaseerd op Arioi, een naam voor een ander geheimzinnig ‘oosters’ volk, de Meden, die hij had aangetroffen in de ‘Historiëen’ van Herodotus ( de Meden zijn de waarschijnlijke voorouders van de hedendaagse Koerden, FS). Dat ‘Ariër’ hing volgens Schlegel samen met het Duitse ‘Ehre’, en daaruit bleek volgens hem al dat we hier te maken hebben met het einde van de mensheid.
Het was de (verder volstrekt obscure) taalkundige Christian Lassen die in zijn Indische Altertumskunde (1847) het idee opperde dat de geschiedenis geschreven kon worden als de eeuwige strijd tussen de hoogstaande Ariërs en de minderwaardige dragers van die andere scheppende traditie, de Semieten. Omstreeks 1860 was het in Europa algemeen bekend, onder andere op gezag van de filoloog Max Müller dat Ariërs, namelijk Europeanen, Perzen en Indiërs, afstamden van een volk dat de hoogvlakten van Azië had bewoond. Vanuit het werk van Lassen lopen er directe lijnen naar racistische cultuurpessimisten als Joseph Arthur de Gobineau, de occultiste Madame Blavatsky en de protonazistische filosoof Houston Stuart Chamberlain. De Ariërmythe beleefde haar meest krankzinnige uitwerking in het werk van occultisten als Jörg Lanz von Liebenfels en Guido von List (de grondleggers van de ‘Ariosofie’, FS). In 1943 kwam de antropoloog Gerhard Heberer tot de conclusie dat het Arische ras uit het Noordse Ras was ontstaan, en dat Duitsland de Überheimat van dat elitevolk was’.[153]

Het lijkt mij duidelijk dat het bovenstaande verhaal inmiddels zeer herkenbaar is. We zijn al veel elementen hieruit tegengekomen in de Akasha-kroniek. Maar ook voor de geschiedsopvatting van de na-Atlantische tijd is dit verhaal alleszins relevant. Ik zal er nog op terugkomen wanneer het verschijnsel Ahriman nader wordt toegelicht. Ik wil hier nog een ander artikel volledig weergeven, eigenlijk meer een samenraapsel van passages van de Duitse en grotendeels in Nederland werkzame antroposoof Sigismund von Gleich, uit zijn magnum opus Der Mensch, der Eiszeit und Atlantis. Deze kleine bloemlezing werd als artikel geplaatst in het inmiddels bekende Belgische antroposofische tijdschrift de Brug:

Afb. 10, de geschiedenis van de mondiale migratiegolven na Atlantis volgens Sigismund von Gleich (http://users.telenet.be/antroposofie/diabasis/b18chincul.htm)

Waarom geen Chinese cultuurperiode ?

(verschenen in de Brug, [154])
In de ontwikkeling van mens en aarde kunnen we verschillende grotere en kleinere tijdseenheden onderscheiden. Zo heeft de Aarde al stadia doorlopen die we aanduiden met de benaming van een hemellichaam, bvb. Saturnus, Zon, Maan. Zoals bekend leven we nu in de vijfde cultuurperiode van het vijfde tijdvak. Na het vierde tijdvak, Atlantis genaamd, volgde de zondvloed. Dan kwam de Oud-Indische cultuurperiode, de Oud-Perzische, de Egyptisch-Babylonische en de Grieks-Romeinse. Het lijkt erop dat de antroposofie alle grote, bekende culturen een plaats geeft, behalve een: de Chinese. Dat heeft te maken met de sterke nawerking van Atlantische elementen in deze cultuur. Sigismund von Gleich ging op zoek naar de oorsprong van verschillende volkeren, en legde daarbij interessante verbanden bloot. Een aantal begrippen die hij gebruikt, worden in de moderne antropologie niet meer gehanteerd (Indogermaans is bvb. Indo-Europees geworden), maar de moderne wetenschap vindt verklaringen uit de geesteswetenschap sowieso al onzin. We laten dus het verhaal maar beginnen, bij Noah:

Manoe of Noah leidde het bruikbaarste deel van het vijfde Atlantisras (de zgn. Oer-Semieten – fdw) uit het ondergaande Atlantis naar Binnen-Azië. Daarom representeert Noah de oerkiem die uit de zondvloed gered werd en verder ontwikkelde tot het vijfde wortelras (het na-Atlantische of Arische). Noah had drie zonen: Japhet, Ham en Sem. Hoe moeten we deze nu historisch-ethnologisch duiden vanuit de inzichten van de geesteswetenschap over ijstijd-wereldgeschiedenis ?

Japhet stelt de hoofdmoot van de Indo-Germaanse mensheid voor. De volkeren die in Genesis genoemd worden, laten dat duidelijk zien: “Javan” zijn de Ioniërs, “Madai” de Meden, “Gomer” de Cimbren. Eigenlijk is het de Europees-Kaukasische mensheid die door Japhet voorgesteld wordt. Bij de Grieken heet hij Japetos, wiens zoon Prometheus door Zeus-Jupiter aan de rotsen van de Kaukasus geketend werd. Dit beeld zegt ons: De prometheïsche denkkracht, die de Arisch-Kaukasische mensheid in de na-Atlantische periodes moest ontwikkelen, wordt vooreerst met het hoge rotsgebergte van het hoofd verbonden, het Jupiter-denken krijgt een zetel in de hersenen. Japetos en Prometheus staan aan de spits van de Griekse stambomen. In de Oudheid werden de Grieken en Ioniërs beschouwd als een Zeus-Jupitervolk, een denkervolk zonder meer. Rudolf Steiner beschreef Plato als een typische vertegenwoordiger van deze geest. De landstreek van de zee van Azow (of Asa-zee) tot aan de toppen van de Kaukasus, waar Europa overgaat naar Azië, werd in de Oudheid altijd Asia genoemd. “De Gotische en Scandinavische volkeren noemden de voet van de Kaukasus in hun Noorse heldenleer het Asaland, Asahaimur. Het is het oerverblijf der Asen, hun goden- en heldengeslacht, en in alle sagen trekt Odin van daar uit naar het Europese Noorden . . . Prometheus’ moeder of gemalin was Asia. De verheven Kaukasus zelf heeft als oerverblijfplaats der Asen nog het oerwoord ‘Asi’ in zijn laatste lettergreep. Alle volkeren aanzien hem als een heilige bergketen.” Asia is dus het land van de goden of engelen en wel speciaal van de Jupiterwezens waarmee de Arisch-Kaukasische of Indogermaanse volkeren van Europa zich verbonden voelden omdat deze goden in hen als vormkrachten vanuit de streek van de Kaukasus werkten

[…] De oorsprong van zowel Indogermanen als Semieten moet worden gezocht bij dat deel van het Atlantische wortelras, dat ooit het Noordwesteuropese deel van Atlantis bewoonde, tot aan het Hyperboreërgebied, en dat naar Binnen-Azië werd geleid. Deze volksgroep mag ‘Noah’ genoemd worden, voorzover ze de zondvloed overleefd heeft. Uit deze Noah, de kiem van de Eurazisch-Arische mensheid stamt Japhet af, het Indogermanendom. Sem of het Semietendom ontsprong weliswaar uit dezelfde kiem, maar vormde een aparte vertakking. In het Semietendom werkt namelijk het Toeraanse element verder* . De geesteswetenschap heeft vastgesteld dat op een bepaald moment de Noord-Atlantische volkerstroom samengekomen is met de zuidelijke stroom van Toeraniërs die alover Afrika Atlantis verlieten. Het Semietendom ontstond als een eigenaardige mengeling. “Alles wat bij de Toeraniërs decadent was, werkte eliminerend en omvormend bij het Hebreeuwse volk.” (Rudolf Steiner legt uit in het “Mattheus-Evangelie” dat de oude Atlantische helderziendheid bij de Hebreeuwen zich niet manifesteerde in een lager astraal helderzien, maar naar binnen sloeg en het innerlijk leven organiseerde – fdw). Sem is de pre-Ariërkiem die met de Noord-Aziatische, Toeraans-Mongoolse wereldstroming verbonden werd. Daardoor is Sem tegelijk datgene wat van het pre-Arische element, vooral in het Chinezendom verder leefde, hoewel daar het Mongoolse element sterker en doorslaggevender is geworden. Tenslotte is Sem het Semietendom van de latere tijd waarin het Eurazisch-Arisch element het Toeraanse element in de positieve zin heeft omgewerkt – dit in tegenstelling tot het Chinezendom.

Hieruit resulteert een zeer bijzondere polariteit tussen Semietendom en het Mongools-Toeraans Chinezendom. Het zijn twee verwante, maar polair tegengesteld-verwante elementen ! In deze beide volkergroepen, sterk in het bloed georganiseerd, werken naast de algemeen menselijke zonnekrachten vooral de Marskrachten der Toeraniërs. Maar bij de Mongolen overweldigen deze de zonnewerkingen, bij de Semieten is het omgekeerde het geval. Toch zijn beide rassen zeer oorlogszuchtig. Rudolf Steiner beschrijft dat in detail in de cyclus over de volkszielen (GA 121). Het is een van de belangrijkste signaturen van de tweede na-Atlantische cultuurperiode, die in het teken van de Tweelingen staat: het ontstaan van het Semietendom en het polair tegengestelde Chinezendom, die in veel opzichten als licht en schaduw samenhoren. De oudchinese cultuur, die dan rond 3100 vanuit Binnen-Azië (Toerkistan) oostwaarts stromend aan het daglicht kwam, wilde het Luciferische geesteslicht van Atlantis bewaren; maar de oerperzische en de oudsemitische -die er parallel mee loopt- doken moedig onder in het duister van de materie en streden met de aarde-donkerte. De lichte Irancultuur stond tegenover de donkere magie van Toeran en bereidde het Christendom voor. Tegenover het Perzische dualisme van Ormuzd en Ahriman stond het oerchinese van Yin en Yang – het hemelse en aardse in polariteit. Maar tegelijkertijd vormde zich uit de Toeraans-Arische vermenging de semitische Tweeling, wiens hebreeuwse tak het Christendom verder voorbereidde, terwijl de arabische tak als schaduw van het semitisme zich achteraf tegen deze laatste keerde. Maar ook in het Hebreeuwendom zelf, dat met Abraham begon, zoals het Arabierendom met Ismaël, openbaarde zich in de loop van de geschiedenis te allen tijde het Tweelingen-principe. Tegen het einde van de Tweelingen-periode verscheen het Semietendom -dat in de streek van de Kaspische Zee uit het contact met het Toeraniërdom ontstaan was- voor het eerst in Noord-Babylonië en veroverde door zijn oorlogszucht al vlug Voor-Azië, nadat het zich in Arabië, als in een secundair centrum, ingeburgerd had.

Ieder die het echte semitisch-hebreeuwse gezichtstype met bvb. het klassiek-turkse (Toeraanse) vergelijkt, zal de grote overeenkomst opvallen. Semieten en Chinezen zijn volkeren die enerzijds het rekenen en alle wiskunde, en anderzijds het geldwezen en alle handelsactiviteiten misschien wel het volmaakst beheersen ! Daarbij moet men in ’t oog houden dat bij de Semieten behalve de Hebreeuwen van oudsher de Assyriërs, de Babyloniërs (sinds 2000 v.C.), de Syriërs, en natuurlijk de Arabieren gerekend worden. Mathematisme en monisme zijn de wereldbeschouwingen die klassiek zijn geworden dank zij het Semietendom. Zo wordt het klaar en duidelijk hoe de leer van de atlantische Manoe vanuit Binnen-Azië enerzijds naar het Westen in het getoeraniseerde Semietendom en anderzijds in oostelijke richting in het arisch beïnvloede Toeraniërdom, d.i. Chinezendom, ingestroomd is. De Hebreeuwse Je-ho-va komt overeen met de Chinese naam van God “I-Hi-Wei”, wiens drieëenheid Lao-Tse diepzinnig verklaarde: “Naar wie ge kijkt en ge ziet hem niet, die wordt met de naam I genoemd. Naar wie ge luistert en ge hoort hem niet, die wordt met de naam Hi genoemd; naar wie ge met de handen grijpt en ge vat hem niet, die wordt met de naam Wei genoemd. Deze drie zijn ondoorgrondelijk; dusdanig zijn ze vereend.” [ … ]

Zo zien we maar weer hoe misleidend schema’s kunnen werken. Ze geven de indruk alsof ieder tijdvak of cultuurperiode een afgerond geheel is, terwijl in werkelijkheid voorlopers en achterblijvers tegelijk met de hoofdstroom actief zijn. Op de volgende bladzijde proberen we even in kaart te brengen wat hierboven besproken werd. Voor de volledigheid vermelden we nog dat uit Ham het Hamietendom is ontstaan, meer bepaald door een vermenging van het vijfde en zesde Atlantisras. Hugo Obermaier schrijft daarover: ” De Oud-Egyptenaren zijn de belangrijkste vertegenwoordigers der Hamieten, dat zijn blanke Noordafrikanen, gelijkend op Europeanen, die naar huidskleur, haartype en onnegroïde gelaatstrekken meer bij het westelijke, middellandsezee-ras, moeten gerekend worden.”

Von Gleich, Brüll en de ‘Nieuwe Reactionairen’; een kleine ‘tegentirade’

Tot zover dit artikel uit de Brug. Interessant is overigens dat het werk van de hier aangehaalde Sigismund von Gleich de inzet was van een hevige polemiek in de jaren tachtig tussen Gjalt Zondergeld en Evert van der Tuin enerzijds en Dieter Brüll anderzijds. Het werk en de persoon von Gleich was de belangrijkste inzet van Brülls artikel  ‘De nieuwe reactionairen’, in Driegonaal in 1986, tot in ten treuren aangehaald door antroposofische critici van mijn eerdere artikelen (Paul Heldens en Jan Luiten). Deze Sigismund von Gleich, onder vuur genomen door Zondergeld en van der Tuin, schijnt een principiële tegenstander geweest te zijn van de Nazi’s. Dat is natuurlijk lovenswaardig, maar maakt dat het bovenstaande verhaal minder racistisch? Het lijkt mij niet, maar ik heb ook elders aangegeven dat Steiners kijk op de rassen voor een belangrijk deel wezenlijk verschilde met die van het nationaal socialisme (los van het graduele verschil, want de nazi’s waren in hun visie ook ‘wat drastischer’, ik denk dat daar iedereen het wel over eens is).

Toch laat dit een  interessant punt zien. Voor de antroposofische partij, van Dieter Brüll tot en met critici van mijn artikelen, lijkt het bijna alsof  de stelling dat Steiner er racistische opvattingen op na hield, gelijk staat aan het op een hoop gooien met het nationaal socialisme.  Dat Sigismund von Gleich net zulke racistische opvattingen had staat overigens buiten kijf, al was hij een principieel tegenstander van het nationaal socialisme en heeft hij daar zelfs een hoge prijs voor moeten betalen (niets dan hulde voor zijn moed in deze, dat lijkt mij vanzelfsprekend). Maar dat pleit hem niet vrij van racisme. Ik zal Brüll hier citeren, uit zijn roemruchte artikel ‘De Nieuwe Reactionairen’ (zie het complete artikel hier): ‘Omdat de duvel met Zondergeld speelt, heeft hij precies de verkeerde ‘racist’ te pakken. Zeker, hij werkte Steiners ‘rassenleer’ uit voor de voor-Christelijke tijd (daarna hebben in de zienswijze van Steiner rassenverschillen hun betekenis verloren). Maar hij was juist een fervente Nazi-bestrijder van het eerste uur, die nimmer een steekje heeft laten vallen (..) Nauwelijks bevrijd, stort hij zich opnieuw in de bestrijding van het racisme. Voor een zaal vol rijkseenheders en andere kolonialisten betoogde hij dat Nederland aan een koloniale oorlog bezig was en dat er geen enkel argument te vinden was waaraan de blanken het recht ontleenden om de Indonesiërs zo te bevoogden.’ (Driegonaal, extra editie, p. 21).

Mooi van von Gleich, maar nou en? Rechtvaardigt dit zijn eerdere uitspraken over rassen uit de jaren twintig? Wellicht is hij later tot inkeer gekomen en dat lijkt mij een goede zaak. Dat hoeft van mij ook zeker niet verzwegen te worden. Maar het gaat hier wel om wat hij ruimschoots daarvoor heeft geschreven. En dat gaat toch echt over Joden die goed in de handel zijn, verwant aan de Chinezen (?!) al hebben deze Chinezen zich in een Luciferisch licht gehuld en zijn de Joden de aarde donkerte ingedoken en zijn zéér oorlogszuchtig (NB als ras! ). Let overigens hier ook op het verhaal van Manu/Noach en de zonen van Noach. Hierboven zien we dus dat de ‘Indogermanen’ van Japhet afstammen en de ‘Semieten’ van Sem. Dit is de traditionele voorstelling van zaken, maar zie ook weer de parallel met de Akasha-kroniek, het hoofdstuk ‘Übergang der Vierten in die Fünfte Wurzelrasse’ , waar Steiner stelde dat de ‘Oersemieten’ zowel de voorouders zijn van de Ariërs als van de Semieten.

Misschien is het goed om een keer toe te lichten waar het verhaal vandaan komt dat Joden zo goed in de handel zijn.  Wellicht helpt het om een aantal platte stereotypen, door deze en gene antroposoof zo dierbaar gekoesterd, te ontzenuwen. Gedurende de Middeleeuwen en grote delen van de moderne tijd (grotendeels tot in de negentiende eeuw) waren Joden in Europa uitgesloten van vele beroepen, zoals overheidsdiensten, maar ook andere sectoren. Hen restte meestal de vrije beroepen. Vandaar dat er in Europa een traditie is ontstaan dat Joden veelal ondernemers waren. Voor Joden in het Osmaanse Rijk en verder in de islamitische  wereld lag dit bijvoorbeeld heel anders. Daar was het ze wel toegestaan om overheidsfuncties te bekleden en soms ook hele hoge. Daar heeft de Joodse traditie zich ook heel anders ontwikkeld.  Ik hoop dat hiermee de lucht geklaard is voor eenieder die nog wat ziet in de antisemitische praatjes van von Gleich, al maak ik me wat betreft de Brug weinig illusies. Daar staan ook andere verhalen te lezen over ‘lelijke joden met rinkelende geldbuidels’ of ‘Joden die hun rasgenoten verraden wanneer het ze uitkomt’ (zie noot 93).

Goed, alle waardering voor von Gleichs principiële stellingname tegen de nazi’s, maar dat maakt het bovenstaande verhaal niet minder racistisch. Geheel overbodig dat Brülls opmerking over dat de rasverschillen voor Steiner geen rol van betekenis meer zouden spelen na het begin van de Christelijke jaartelling regelrecht onjuist is. ‘Diese Linie besteht auch für unsere Zeit’ en ‘In unserer Zeit wird der Rassencharakter aber allmählich überwunden’ staat er in de vierde voordracht van ‘Die Mission einzelner Volksseelen’, maar kennelijk verkiest dhr Brüll ook enige onzorgvuldigheid of selectieve woordblindheid als dat in zijn straatje past. En hoe verklaart meneer Brüll het citaat van dat indianenopperhoofd, aangehaald aan het slot van de zesde voordracht? Zijn die woorden soms ook uitgesproken voor de Christelijke jaartelling? Steiner heeft het zelfs over foto’s van indianen, waar de neergang van hun ras goed zichtbaar zou zijn. Moet ik begrijpen dat die foto’s in de Atlantische tijd zijn gemaakt, of op zijn laatst gedurende de Grieks Romeinse cultuurperiode? (bij Rudolf Steiner kon alles en is niets te gek). Maar nee hoor, het gaat toch echt allemaal over ‘Unsere Zeit’. Nogmaals de volledige passage:

‘Sehen Sie sich doch die Bilder der alten Indianer an, und Sie werden gleichsam mit Händen greifen können den geschilderten Vorgang, in dem Niedergang dieser Rasse. In einer solchen Rasse ist alles dasjenige gegenwärtig geworden, auf eine besondere Art gegenwärtig geworden, was in der Saturnentwickelung vorhanden war; dann aber hat es sich in sich selber zurückgezogen und hat den Menschen mit seinem harten Knochensystem allein gelassen, hat ihn zum Absterben gebracht. Man fühlt etwas von dieser wirklich okkulten Wirksamkeit, wenn man noch im neunzehnten Jahrhundert sieht, wie ein Vertreter dieser alten Indianer davon spricht, daß in ihm lebt, was vorher für die Menschen groß und gewaltig war, das aber die Weiterentwickelung unmöglich mitmachen konnte. Es existiert die Schilderung einer schönen Szene, bei welcher ein Führer der untergehenden Indianer einem europäischen Eindringling gegenübersteht’.

‘Wenn man noch im neunzehnten Jahrhundert sieht!’ Niks voor Christelijke jaartelling. Was toch leuk geweest als dhr Brüll dit in zijn argumentatie had meegewogen. Interessant, omdat dit artikel juist een tirade is tegen de vermeende onzorgvuldigheid van de critici van Steiner. Nu schijnt het artikel van Brüll in de ogen van sommige antroposofen (die zelfs het van Baarda-rapport afwijzen) bijna heilig te zijn, bijna nog heiliger dan de teksten van Steiner zelf, maar ik denk dat er aan het van Baarda rapport wel wat meer eer valt te behalen, dan deze gedateerde en volkomen doorzichtige zogenaamde verdedigingswal tegen de racisme-aantijgingen.[155] Het spijt me voor alle antroposofen die naast Steiner apologeet ook Brüll apologeet zijn, maar ik kan er slechts twee dingen uit halen. Of  meneer Brüll, van beroep hoogleraar belastingrecht, heeft Steiner niet goed gelezen, of dit was slechts een wanhopige tactische manoeuvre om de aandacht van de echte racisme-kwestie af te leiden. Ik kan er niets anders van maken. Niet heel erg sterk tegenover de hoogleraar geschiedenis Gjalt Zondergeld.  Gelukkig had professor Brüll meer verstand van belastingen en de sociale driegeleding. Maar zelfs los hiervan en ook los van de nagedachtenis aan Sigismund von Gleich, ik denk niet dat de bovenstaande racistische tekst in deze tijd nog enige verdediging verdient. Ondanks de persoon von Gleich gaat het hier om puur racisme en in dit geval zelfs ook antisemitisme. Het spijt mij maar ik ben van een andere generatie dan Brüll en ook Zondergeld (die zelfs zijn excuses aan Brüll heeft gemaakt omdat hij von Gleichs stellingname tegen de nazi’s niet heeft benadrukt). Ik voel me wat dat betreft vrij genoeg om de woorden van von Gleich te beoordelen. En dat gaat over Joden in de aardedonkerte, omgevormd door de decadente trekken der Toeraniërs en Luciferisch verlichte Chinezen. Of zelfs de algemene opmerking ‘het bruikbaarste deel van een ras’ (al heeft Steiner ongeveer hetzelfde in de Akasha-kroniek gezegd[156]).  Het gaat mij dus om die teksten. De persoon (net als bij Steiner overigens) laat ik er buiten.[157]

Ik hoop hiermee de kwestie ‘Nieuwe reactionairen’ nu definitief af te handelen. Mochten bepaalde antroposofen daar anders over denken, zet dat artikel van Brüll dan gewoon online. Kan iedereen het raadplegen en dan kunnen we ook zien hoe effectief het is in het pareren van welke racismeaantijging aan het adres van Steiner dan ook. Ik zal niets liever doen dan er op mijn site een linkje naar plaatsen. Geheel ten overvloede, met bovenstaande opmerkingen wil ik niets afdoen aan Dieter Brülls persoonlijke oorlogservaringen (dat staat vanzelfsprekend buiten kijf ), maar in het racisme-debat heeft hij de plank helaas volledig misgeslagen.

Dit is het enige van Brüll dat nog enigszins betrekking zou kunnen hebben op mijn artikelen. Verder is het vooral een tirade tegen de protestgeneratie van de jaren zestig en de actievoerders van de jaren zeventig en tachtig, die ook in de antroposofie het ‘fascisme’ meenden te herkennen. Nu ben ik van 1973 dus daar was ik echt te jong voor (begrijp ook niet waarom Paul Heldens en Jan Luiten mij dan onder die nieuwe reactionairen scharen).

Ik wil hier nog een ding over de zaak ‘nieuwe reactionairen’ kwijt. Als antroposofen zich nu druk maken over de nagedachtenis van deze Sigismund von Gleich, waarom  laten deze antroposofen dan zonder weerwoord toe dat deze in een blad juichend wordt aangehaald dat openlijk sympathiseert met neonazi’s? (David Irving, Ernst Zündel, Johannes Lerle, enz.) Dat lijkt me pas beschadigend voor zijn reputatie. Dit lijkt me veel ernstiger dan mij met het vergezochte argument om de oren te slaan dat ik de antroposofie op een hoop zou gooien met het nationaal socialisme. Maar kennelijk was deze Sigismund von Gleich, ondanks zijn zeer bedenkelijke opvattingen, wat principiëler dan zijn hedendaagse navolgers. Die schijnen er minder moeite mee te hebben dat zijn naam prijkt naast die van een echte nazi-sympathisant en Holocaustontkenner als David Irving. Dus antroposofen die het willen opnemen voor deze von Gleich, klim in de pen en gesel de Brug in de geest van Dieter Brüll, met het verwijt dat zij de godvergeten brutaliteit hebben om de woorden van deze tegenstander van de Nazi’s aan te halen, waar hij zelf in een later stadium van zijn leven wellicht niet meer achter zou hebben gestaan. ‘Halve waarheden zijn verwoestender dan kloeke leugens!’, aldus Paul Heldens. Dat zou pas van karakter getuigen en laten zien dat de antroposofische beweging het meent dat er geen sprake is van rassenleer, laat staan dat zij haar levensbeschouwing laat kapen door een stel gekken dat met neonazi’s dweept. Anders zijn die tirades over Dieter Brüll en de Nieuwe Reactionairen geen knip voor de neus waard.

Tot zover mijn ‘tegentirade’ en de jaren tachtig relletjes. Terug naar het gedachtegoed van Steiner zelf. Want wellicht is het de moeite waar om aan de hand van passages uit het van Baarda-rapport gedetailleerd te kijken naar wat Steiner zelf zegt over de ‘opheffing van de rasverschillen’.

Hebben de rasverschillen rond het begin van de christelijke jaartelling hun betekenis verloren (Brüll), of gebeurt dit pas over een paar duizend jaar? (Zander)

 

‘Ontlastende’ citaten van Rudolf Steiner uit ‘Oorsprong, heden en toekomst van rassen’; de selectie van het van Baarda-rapport (citaten 17 t/m 38)

 

Een van de heetste hangijzers van het rapport (en van de hele discussie over het belang van ‘rassen’ in het oeuvre van Steiner) is de kwestie wanneer de ‘rasverschillen’ worden opgeheven. Volgens veel antroposofen hebben de ‘rasverschillen’ in het verleden hun betekenis verloren en volgens Helmut Zander (zoals we al bij Die Mission einzelberVolksseelen hebben gezien) worden de verschillen tussen rassen pas in de verre toekomst opgeheven. Nu wil het van Baarda-rapport betogen dat de rasverschillen tegenwoordig geen betekenis meer hebben. Daarvoor heeft de commissie een grote verzameling citaten bij elkaar gezet, om deze stelling krachtig te onderbouwen.

Ik wil hier citaat 17 t/m 27 uit het rapport weergeven en kijken wie er het dichtste bij zit: de commissie, Dieter Brüll (vóór Christelijke jaartelling) of Helmut Zander (pas in het negende millennium). Het wordt een ingewikkelde puzzel, maar het lijkt me essentieel om hier enige klaarheid in te verschaffen. Dus met de door de commissie geselecteerde citaten nemen we de proef op de som:

Citaat 17 (uit Die Theosophie des Rosenkreuzers, 4 juni 1907, GA 99)

Es wird dahin kommen, daß alle rassen- und Stammeszusammenhänge wirklich aufhören. Der Mensch wird vom Menschen immer verschiedener werden. Die Zusammengehörigkeit wird nicht mehr durch das gemeinsame Blut vorhanden sein, sondern durch das, was Seele an Seele bindet. Das ist der Gang der Menschheitssetwickelung.

In den ersten atlantische Rassen bestand noch ein starkes Zusammengehörigkeitsband, so daß die ersten Unterrassen sich auch nach der Farbe gliederten, und dieses Gruppeseeleelement haben wir noch in den verschiedenfarbigen Menschen. Diese Unterschiede werden immer mehr verschwinden, je mehr das individuelle Element der Oberhand gewinnt. Es wird eine Zeit kommen, wo es keine verschiedenfarbigen Rassen mehr geben wird. Die Unterschied in Bezug auf die Rassen wird aufgehört haben, dagegen werden individuell die größten Unterschiede bestehen. Je weiter wir zurückgehen in alte Zeiten, desto mehr treffen wir das übergreifen des Rassenelements an. Das richtig individualisierende Prinzip beginnt überhaupt erst in der späteren atlantische Zeit. Bei den alten Atlantiern empfanden wirklich noch Angehörige der einen Rasse eine tiefe Antipathie gegen Angehörige der einer andere Rasse. Das gemeinsame Blut bewirkte die Zusammengehörigkeit, die Liebe. Es galt für unsittlich, einen Angehörigen eines anderen Stammes zu heiraten’.

Commentaar Commissie: ‘In dit citaat werden de huidige betekenis van het woord ras en de theosofische betekenis ervan door elkaar gebruikt. Dit wordt gerechtvaardigd door het feit dat Steiner het woord ‘ras’ in theosofische zin alleen gebruikte wanneer het daarmee beschreven tijdperk in de geschiedenis van de mensheid door een bepaald ras in de huidige betekenis van het woord werd gedomineerd (dus toch, wortelrassen en onderrassen zijn ‘rassen’, al is het niet helemaal hetzelfde en overlapt het elkaar eerder, zie bespreking van de Akasha-kroniek[158]. Maar sterker nog, als Steiner het woord ras gebruikt in de theosofische zin gebruikt, heeft het, naar zeggen van de commissie er juist mee te maken dat er dan ook ‘ras’ bedoeld wordt, FS).

Met Atlantische rassen werden  de tijdperken cq bevolkingsgroepen bedoeld van Atlantis, zie hieronder citaat 18′.

(De laatste opmerking bevestigt weer mijn eerdere conclusies nav de Akasha-kroniek, al is het theosofische rasbegrip niet helemaal hetzelfde als het gewone mensenras, zoals zal blijken uit het volgende citaat, FS).

Citaat 18 Lezing van 30 mei 1908 te Hamburg voor de leden van de Theosofische Vereniging in Das Johannes Evangelium, GA 103.

‘Es wird von mir absichtlich der Begriff ‘Unterrassen’ vermieden, weil eigentlich der Begriff Rasse sich nicht völlig deckt mit dem, um was es sich dabei handelt. Es handelt sich um Kulturentwickelungsperioden, und das, was wir als Rassengesetz in unserer heutigen Menschheit doch erleben, ist eigentlich ein Nachklang der Atlantische Entwickelung. Diejenigen Menschheitsentwickelung, die an der atlantischen Flut vorangegangen ist, also die sich zum großen teil abgespielt hat auf jenem Kontinente, der da war zwischen dem heutigen Europa und dem heutigen Amerika, der alten Atlantis, diese Menschheitsentwickelung teilen wir in sieben aufeinanderfolgende Abschnitte. Für diese sieben Abschnitte gilt noch der Ausdruck ‘Rassen-Entwickelung’. Denn diese sieben aufeinanderfolgenden Stufen der Menschheit auf der alten Atlantis waren auch noch körperlich, inner- und außer- körperlich rechnet man auch  die innere Konfiguration des Gehirns, des Blutes und der andere Säfte- sehr verschieden, während gar keine Rede davon sein kann, daß etwa die erste Menschheit der nachatlantischen Zeit, die alten Inder, von uns so weit verschieden waren, daß wir noch den Ausdruck ‘Rasse’ darauf anwenden dürften. Man muß ja immer die Kontinuität der Theosophie festhalten, und daher ist es ja oft notwendig, an diesen alten Begriff der Rassen anzuknüpfen. Aber man erweckt doch zu leicht falsche Vorstellungen durch das Wort Rasse, weil man übersieht, daß das Einteilungsmotiv für die Menschheit, das wir heute haben, ein viel innerlicheres ist als das welches mit dem Ausdruck Rasse zusammenhängt. Und gar auf das, was unsere Kultur ablösen wird, die Kultur nach der siebenten Unterabteilung, wird überhaupt der Ausdruck Rasse nicht mehr angewendet werden dürfen, weil die Menschheit sich dann gliedern wird nach ganz anderen Grundgesetzen’.

De commissie heeft hier geen commentaar gegeven maar het slot is regelrecht spectaculair te noemen. Steiner zegt hier precies hetzelfde als wat hij in de vierde voordracht van Die Mission zegt (de lezing is uit 1908, dus van twee jaar daarvoor).

Eerst de hele passage. Steiner stelt dat het begrip ‘onderras’ (in theosofische zin, later zou Steiner het begrip ‘cultuurperiode’ gaan gebruiken) in Atlantis nog verbonden was met een ‘ras’. Er waren dus verschillende Atlantische onderrassen. In het huidige tijdperk (het ‘Arische’, zoals hij het in de Akasha-kroniek noemt, overigens ook uit 1908) is er sprake van cultuurperiodes. Er zit alleen een addertje onder gras. Cultuurperiodes zijn geen aangelegenheid voor de hele mensheid, al zal dat in de toekomst wellicht anders liggen. Cultuurperiodes zijn voor Steiner ontwikkelingsfases van het blanke ras. Indianen en Afrikanen hebben geen cultuurperiodes, net als Chinezen. Dus dit verhaal klopt precies met wat hiervoor is beschreven. En wanneer zal het begrip ras haar betekenis hebben verloren en zal de mensheid zich niet meer naar ras verdelen? In de zevende cultuurperiode. En wat zegt hij in Die Mission? Het slot van citaat 97: ‘… müssen uns dabei aber klar sein, daß, wenn unsere gegenwärtige fünfte Entwickelungsepoche von der sechsten und siebenten abgelöst wird, keine Rede mehr sein kann von einem Zustande, den wir als Rasse werden bezeichnen können’.

En Helmut Zander zei hierover: ‘Die Rassenentstehung, die erst in der lemurischen Zeit begonnen habe, werde in der sechsten und siebten »Entwickelungsepoche« verschwinden (ebd.), das heißt: frühestens ungefähr im 9. Jahrtausend. Für eine politische Erledigung der Rassenfrage und für die Geltung von Steiners Rassentheorien ist dies eine lange, eine zu lange Zeit’.

En dan te bedenken dat de commissie dit citaat opvoert om het tegendeel te beweren. Even niet goed opgelet, lijkt mij althans.

Citaat 19: Lezing van 1 juni 1908 voor de leden van de Theosofische Vereniging in Das Hereinwirken geistiger Wesenheiten in den Menschen, GA 102.

Der Mensch ist herausgewachsen aus dem Gruppenseelentum, und immer mehr emanzipiert er sich davon. Wenn wir die Gruppen betrachten statt der Seelen, so haben wir Familienzusammenhänge, Stammes-, Volkszusammenhänge und endlich zusammengehörige Rassen der Menschen. Der Rasse entspricht eine Gruppenseele. Alle diese Gruppenzusammenhänge  der Vormenschheit sind solche, aus denen der Mensch herauswächst, und je mehr wir fortschreiten, desto mehr verliert der Rassenbegriff seine Bedeutung.

Heute stehen wir an einem Übergang, und nach wird das, was Rasse ist, ganz verschwinden, und etwas ganz anderes an die Stelle treten. Die Menschen, welche die geistige Wahrheit, wie es charakterisiert worden ist, wieder erfassen, werden durch freien Willen zusammengeführt werden. Das sind die Zusammenhänge der späteren Zeit. Die Zusammenhänge der früheren Zeit sind so, daß der Mensch in sie hineingeboren wird. In sein Volk, in seine Rasse wird der Mensch hineingeboren. Später werden wir in Zusammenhängen leben, die die Menschen selber machen, indem sie nach Gesichtspunkten gruppieren, wo sie unter völliger Wahrung ihrer Freiheit und ihrer Individualität Zusammenhänge bilden’.

Commentaar commissie: ‘Ook dit citaat is een voorbeeld van de zogeheten sociologische basiswet van Steiner die beschreven is in 7-3 (zie onze toelichting bij citaat 4)’.

Mijn commentaar: Ik ga hier niet ook citaat 4 en de hele toelichting bespreken (je ziet dat als je simpelweg wilt weten wat de commissie over twee voordrachten over Die Mission heeft geschreven je zo’n beetje een rondleiding krijgt door het complete rapport), maar bij citaat 4 wordt uitgelegd dat vanaf nu de mens zich steeds meer gaat losmaken van ras, stam, familie en andere groepsverbanden. Het gaat over het idee van de mens die de drempel over gaat en over de wachter bij de drempel, de ‘Hüter der Schwelle’. Maar ook hier zien we dat Steiner het weer heeft over de toekomst. Wellicht de nabije toekomst, al geeft hij hier, itt het vorige citaat, geen tijdsbepaling.

Citaat 20: Lezing van 24 juni 1908 te Neurenberg voor de leden van de theosofische vereniging in Die Apocalyps des Johannes, GA 104:

‘In unserem Zeitraum spielen ja Rasse und Kulturepoche noch durcheinander. Der eigentliche Rassebegriff hat seine Bedeutung verloren, aber er spielt noch immer hinein’.

Geen commentaar van de commissie, maar dit lijkt mij niet zo’n lastige. Het is maar hoe je het bekijkt; het glas is halfvol of half leeg. Dat het ras element zich op een bepaald moment oplost blijkt duidelijk uit verschillende teksten van Steiner, dat ben ik zeker met de commissie eens. De vraag is alleen wanneer? In Steiners tijd speelde het rasbegrip een nog zodanige rol dat de indianen net waren ‘ausgestorben’ (volgens Steiner althans). Wounded Knee was in 1890, dus niet eens zo gek lang daarvoor. Dus een niet geheel onbelangrijk deelaspect van zijn uiteenzettingen over de verschillende rassen, de ‘stervende indiaan’, was ook toen nog verrassend actueel (slechts 18 jaar na Wounded Knee, een zeer bekende gebeurtenis voor diverse Nederlandse antroposofen, al was Steiner waarschijnlijk wel precies op de hoogte van de feiten, die allemaal keurig worden opgesomd in Kuhlenbecks ‘Okkultismus der Nordamerikanische Indianer’, dat vrijwel zeker door Steiner geraadpleegd is). En dan te bedenken dat er door Dieter Brüll naar Zondergeld is geroepen dat het allemaal ging over de situatie van ‘vóór de Christelijke jaartelling!…’. Bovendien, het glas is pas echt leeg in het negende millennium (zie de passage van Zander). We hebben dus nog even de tijd.

Waar dit ook over gaat is dat de Atlantische tijd een indeling kende van zeven onderrassen. In de huidige tijd is er sprake van cultuurperiodes. Maar het is (althans tot nu toe) uitsluitend het blanke ras dat verschillende cultuurperiodes heeft gekend. Andere rassen, gedformeerd door de abnormale geesten van de vorm, deden daar niet aan mee, soms met dodelijke afloop. Wellicht dat er in de toekomst wel plaats is voor de hele mensheid, maar dan moeten de rasverschillen zijn opgeheven.

Citaat 21: Lezing van 16 augustus 1908 in Stuttgart voor de leden van de Theosofische Vereniging. Deze lezing is de 11 e in de lezingencyclus Welt, Erde und Mensch (GA 105):

‘Wenn man heute von Rasen spricht, bezeichnet man etwas, was nicht mehr ganz richtig ist, auch in theosophischen Handbüchern werden hier große Fehler gemacht. Man spricht davon, daß unsere Entwickelung sich so vollzieht, daß Runden, und in jeder Runden Globen, und in jedem Globus Rassen sich hintereinander entwickeln, so daß wir also in allen Epochen der Erdevolution Rassen haben würden. Das ist aber nicht so. Es hat zum Beispiel schon gegenüber der heutigen Menschheit keinen rechten Sinn mehr, von einen bloßen Rassenentwickelung zu sprechen. Von einer solchen Rassenentwickelung im wahren Sinne des Wortes können wir nur während der atlantische Entwickelung sprechen. Da waren wirklich in den sieben entsprechende Perioden die Menschen nach äußeren Physiognomien so sehr voneinander verschieden, daß man von anderen Gestalten sprechen konnte. Aber während es richtig ist, daß sich daraus die Rassen herausgebildet haben, ist es schon für die rückliegende lemurische Zeit nicht mehr richtig, von Rassen zu sprechen; und in unsere Zeit wird der Rassenbegriff in einer gewissen Weiser verschwinden, da wird aller von früher her gebliebener Unterschied nach und nach verwischt. Überbleibsel aus der Differenzierung sind, die sich in der atlantische Zeit herausgebildet hat. Wir können noch von Rassen sprechen, aber nur in einen solchen Sinne, daß der eigentliche Rassenbegriff seine Bedeutung verliert. -Was aber wird dann für ein Begriff an die Stelle des heutigen Rassenbegriffs treten?

Auch in der Zukunft, und mehr noch als in der Vergangenheit, wird die Menschheit sich sozusagen differenzieren, sich gliedern in gewisse Kategorien, aber nicht in aufgezwungene Kategorien, sondern die Menschen werden aus ihrer eigenen inneren geistigen Fähigkeit heraus dazu kommen, daß sie wissen, daß die Menschen zusammenarbeiten müssen zum gesamten sozialen Körper’.

Geen commentaar van de commissie. Wat ik hieruit afleid is dat Steiner zegt dat de onderrassen/cultuurperiodes van Atlantis duidelijk verdeeld waren naar ras. De Oer-Tolteken, de Oer-Semieten en de Oer-Akkadiërs zouden duidelijk raciaal van elkaar verschild hebben. Dat kun je natuurlijk moeilijk zeggen van de na-Atlantische cultuurperiodes/onderrassen (cultuurperiodes is inderdaad een meer correcte omschrijving). Wel zijn de na-Atlantische cultuurperiodes louter producten van het Arische/blanke ras, op de Egyptische-Chaldeeuwse cultuurperiode na (hoewel de cultuurperiodes van de oudheid vaak weinig te maken hebben met de echte geschiedenis van de oudheid, kun je moeilijk volhouden dat het Koptisch, de taal van het oude Egypte en de meeste talen van Mesopotamië Arisch of Indo-Europees waren. Dus dat zou je met recht een Semitische cultuurperiode kunnen noemen, daar de meeste talen van die beschavingen Semitisch waren). Maar Steiner zegt dat rassen dus overblijfselen zijn uit voorbije tijden. Het probleem blijft natuurlijk dat het enige ras dat er toe doet, het ras is dat de drager is van de achtereenvolgende cultuurperiodes. En dat is het blanke/Arische/Europese ras. Andere rassen doen er niet zoveel toe, zijn in regel ‘primitief’ en het loopt veelal slecht met ze af. Want de na-Atlantische culturen zijn in de antroposofie niet iets van de hele mensheid, maar uitsluitend van het blanke ras (met de nuance van de Egyptisch Chaldeeuwse cultuurperiode, die weer Semitisch zou moeten zijn, al vraag ik me af of Steiner dat zelf ook zo zag). Zie in dit verband ook zeker de Ariërmythe.

Als Steiner zegt dat er niet meer van rassen gesproken kan worden, bedoelt hij ‘rassen’ in de theosofische betekenis, om bij de terminologie van de commissie te blijven. Nu zijn er dus nog de gewone mensenrassen, die hij ook beschrijft in die Mission.

En ook hier zegt Steiner dat de rasverschillen pas in de toekomst verdwenen zullen zijn. Misschien dat dan de rest van de mensheid mag meedoen of wellicht zelf deel uitmaakt van een ‘cultuurimpuls’. Overigens, is het erg als er verschillende rassen bestaan? Het lijkt mij niet. Iets anders wordt het als je het ene ras bepaalde kwaliteiten gaat toedichten die het andere ras, op grond van het ‘rasmatige’ niet zou hebben. Dan kom je al redelijk snel in troebel vaarwater. En dat zie je bij Steiner voortdurend.

Citaat 22: Lezing van 12 juni 1909 te Boedapest voor leden van de Theosofische Vereniging in Das Prinzip der spirituellen Ökonomie im Zusammenhang mit Wiederverkörperungsfragen (deze lezing is de tiende in de cyclus Theosophie und Okkultismus des Rosenkreuzers, in Boedapest), GA 109:

‘Wenn der Mensch zum Beispiel den Impuls der Brüderlichkeit in sich entwickelt haben wird, dann wird die Rassenentwickelung aufhören, sie wird überwunden sein. In der sechsten Kultur werden die Menschen sich schon besser zu gliedern verstehen; die Rassebegriffe werden da nicht mehr gelten. Von innen heraus, vom Geistigen aus werden sich die Menschen da ordnen, und nicht mehr von außen her durch die physischen Zusammenhange’.

Geen commentaar van de commissie. Steiner zegt hier dat in de zesde cultuurperiode het ‘huidige rasbegrip’ (gewoon mensenrassen dus) niet meer zal gelden. Dat is iets eerder dan hij in Die Mission heeft gezegd (daar was het als de zesde cultuurperiode en de zevende cultuurperiode achter de rug zijn). Maar goed, wij zitten nu in het vijfde. Onze huidige vijfde cultuurperiode is begonnen in 1413 en zal eindigen in 3573 (de na-Atlantische cultuurperiodes duren 2160 jaar). De zesde cultuurperiode, waarin dit zou moeten gebeuren duurt dus tot 5733, al staat er in Die Mission einzelner Volksseelen zelfs dat dit proces pas na het zevende tijdperk voltooid zou moeten zijn. Volgens die berekening zou dat dus na 7893 moeten zijn, volgens Helmut Zander dus aan het begin van het negende millennium (komt het meest in de buurt). Kortom, we hebben nog even de tijd (op z’n aller vroegst in 3573, zoals je misschien uit dit citaat zou kunnen afleiden en volgens Zanders berekening, nav citaat 97 uit Die Mission, na 7893, dus rond 8000. Zander zegt ‘frühestens ungefähr im 9. Jahrtausend’, in het negende millennium, dus dat klopt wel ongeveer). Dan ziet de wereld er naar alle waarschijnlijkheid echt een beetje anders uit, met of zonder antroposofie.

Citaat 23: Lezing van 4 december 1909 te München voor leden van de Theosofische Vereniging, ‘Das Ich, der Gott im Innern und der Gott der äußeren Offenbarung’, in Die tieferen Geheimnisse des Menschheitswerdens im Lichte der Evangelien, GA 117:

Damit haben wir aber etwas ganz Wesentliches in der Entwickelung charakterisiert. Wenn wir es von einer andern Seite fassen wollen, zo können wir sagen, innerhalb der Entwickelung der Menschheit verliert immer mehr und mehr der Begriff, worin die Gruppenseelenhaftigheit am meisten ausdrückt, an Bedeutung, nämlich der Rassenbegriff. Wenn wir hinter die große atlantische Katastrophe zurückgehen, so sehen wir ja, wie sich die menschlichen Rassen vorbereiten. In der alten atlantische Zeit haben wir durchaus die Menschen gruppiert nach äußeren Merkmalen in ihrem Körperbau, noch viel starker als heute. Was wir heute Rassen nennen, das sind nur noch Überbleibsel jener bedeutsame Unterschiede der Menschen, wie sie in der alten Atlantis üblich waren. So recht anwendbar ist der Rassenbegriff nur auf die alte Atlantis. Daher haben wir, da wir rechnen mit einer wirklichen Entwickelung der Menschheit, für die nachatlantische Zeit gar nicht den Begriff der Rasse im eminentesten Sinne gebraucht. Wir sprechen nicht von einer indischen Rasse, persischen Rasse und so weiter, weil das nicht mehr richtig ist. Wir sprechen von einem altindischen Kulturzeitraum, von einem altpersischen Kulturzeitraum und so weiter’.

Een opmerking tussendoor: de voorbeelden die Steiner noemt, zowel de Indische als het Perzische volken zijn beide Arische bevolkingsgroepen, zowel in de werkelijke als de mythische zin van het woord (dat Duitsers Ariërs zouden zijn is dus een deel van de mythe) . En die verbinding werd ook in Steiners tijd, juist in Duitsland en Engeland (Brits Indië en zie ook Blavatsky) nadrukkelijk gelegd. Het woord Ariër komt er zelfs vandaan (‘Iran’ betekent in het Farsi ‘land der Ariërs’). Dus als er gesproken wordt van het Arische wortelras is dat ook niet zo vreemd dat beide ‘culturen’ tot dat ‘ras’ behoren en Steiner zag dat zelf ook zo, zie het slot van de vierde voordracht uit Die Mission, waar hij beide volkeren nadrukkelijk tot het blanke ras rekent. Ook in andere werken doet hij dat consequent. In vom Leben des Menschen zegt hij over het blanke ras: ‘Die weiße Rasse ist die zukünftige, ist die am Geiste schaffende Rasse. Wie sie nach Indien gezogen ist, bildete sie die innerliche, poe­tische, dichterische, geistige indische Kultur aus. Wenn sie jetzt nach dem Westen geht, wird sie eine Geistigkeit ausbilden, die nicht so sehr den innerlichen Menschen ergreift, aber die äußere Welt in ihrer Geistigkeit begreift’. Zie hier een effectieve samenvatting en toepassing van de Ariërmythe door Rudolf Steiner. De bovenstaand genoemde ‘Kulturzeiträume’ zijn dus verschillende manifestaties van dit ‘Arische ras’, althans dit verhaal volgt strikt de lijn van de Ariërmythe.
Verder met dit citaat:

‘Und vollends würde es jeden Sinn verlieren, wenn wir davon sprechen wollten, daß sich in unsere Zeit vorbereite eine sechste Rasse. Wenn noch in unserer Zeit Reste der alten atlantische Unterschiede, der alten atlantischen Gruppenseelen- haftigkeit vorhanden sind, so daß man noch sprechen kann davon, daß die Rassenentwickelung noch nachwirkt- was sich vorbereitet für den sechsten Zeitraum, das besteht gerade darinnen, daß der Rassecharakter abgestreift wird. Das ist das Wesentliche. Deshalb ist es notwendig, daß diejenige Bewegung, welche die anthroposophische genannt wird, welche vorbereiten soll den sechsten Zeitraum, gerade in ihrem Grundcharakter dieses abstreifen des Rassencharakters aufnimmt, daß sie nämlich zu vereinigen sucht Menschen aus allen Rassen, aus allen Nationen und auf diese Weise überbrückt diese Differenzierung, diese Unterschiede, diese Abgründe, die zwischen den einzelnen Menschengruppen vorhanden sind. Denn es hat in gewisser Beziehung physischen Charakter, was alter Rassenstandpunkt ist, und es wird einen viel geistigeren Charakter haben, was sich in die Zukunft hinein vollzieht.

Daher ist es so dringend notwendig, zu verstehen, daß unsere anthroposophische Bewegung eine geistige ist, die auf das Spirituelle sieht, und gerade das, was aus physischen Unterschieden herrührt, durch die Kraft der geistigen Bewegung überwindet. Es ist ja durchaus begreiflich, daß eine jede Bewegung sozusagen ihre Kinderkrankheiten hat und daß man in Anfang der theosophischen Bewegung die Sache so dargestellt hat, als wenn sozusagen die Erde in sieben Unterrassen; und daß das alles sich so stetig wiederholen würde, so daß man immer von sieben Rassen sprechen könnte und sieben Unterrassen. Aber man muß über die Kinderkrankheiten hinauskommen und klar sein darüber, daß der Rassenbegriff aufhört eine jegliche Bedeutung zu haben gerade in unsere Zeit.

Etwas anderes bereitet sich ferner vor- etwas, das mit der Individualität des Menschen in ganz eminentem Sinne zusammenhängt- im Individueller- Werden und immer Individueller- Werden der Menschen. Es handelt sich nur darum, daß diese Individualität es im rechten Sinne wird, und dazu soll nun die anthroposophische Bewegung dienen, daß die Menschen im rechten Sinne Individualitäten werden’.

Dit is een buitengewoon lang citaat, waar veel over te zeggen valt. Maar eerst het commentaar van de commissie. Wat heeft die te melden? ‘NB In1909 was de Antroposofische Vereniging nog niet opgericht. De uitgever heeft kennelijk in deze tekst twee keer ‘theosofische beweging’ veranderd in ‘antroposofische beweging’. Dit is waarschijnlijk gebeurd om aan te duiden dat Steiner in de antroposofische beweging, die onlosmakelijk met zijn naam verbonden is, hetzelfde nastreefde als daarvoor in de theosofische beweging’.

Dat is alles wat de commissie te melden heeft. We mogen vooral niet denken dat Steiner ooit theosoof is geweest, zelfs toen hij nog lid was van de theosofische vereniging. Wat een sektarisch haarkloverij. En het is jammer dat de commissie het hierbij laat, want in dit citaat wordt verder veel interessants gezegd. Maar eerder opperde ik op ‘racisme-debat’ dat het wellicht erger is om te beweren dat Steiner een theosoof is geweest of zelfs iets heeft overgenomen, of misschien geïnspireerd was door Helena Blavatsky, dan te beweren dat Steiner een racist was. Terwijl  er in beide beweringen een kern van waarheid zit, of iets voorzichtiger, voor beide valt wel een klein beetje wat te zeggen. Maar dat de commissie het bij een sektarische sneer laat, terwijl juist dit citaat zoveel mogelijkheden biedt, is wel fascinerend. Want Steiner zegt veel interessante dingen. De vraag is alleen of dit de eerdere conclusies onderuit haalt.

Er valt veel opmerkelijks uit te destilleren. Om te beginnen uit het eerste gedeelte. Steiner stelt dat er in de Atlantische tijd daadwerkelijk sprake was van onderrassen. De cultuurperiodes aldaar vertegenwoordigden veelal een ‘ras’, zoals de Oer Tolteken, de Oer Toeraniërs, de Oer-Semieten (de voorouders van zowel de Semieten als de Ariërs, waaruit, expliciet vermeld, het nieuwe ras of wortelras voortkwam) en de Oer Mongolen (voorouders van de huidige Mongolen). Dit is allemaal na te gaan in mijn eerdere bespreking van de Akasha-kroniek en dan vooral bij de behandeling van het hoofdstuk ‘Unsere Atlantische Vorfahren.’[159]

De na-Atlantische cultuurperiodes echter zijn vooral producten van het nieuwe ras dat uit de Oer Semieten was voortgekomen. Daarover is Steiner in de Akasha-kroniek bijzonder expliciet. Het gaat hier om het ‘Arische ras’. Nu wordt het begrip ‘Ariër’ door Steiner wel heel breed gehanteerd, maar de cultuurperiodes volgen de lijn van oost naar west, van India (waar de bron van het Ariërdom zou liggen), via Perzië, met een klein ‘Semitisch uitstapje’ naar de Chaldeeuwse en de oud-Egyptische cultuur (al vraag ik me af of Steiner dat zo zag), via Griekenland en Rome naar West en centraal Europa. Vandaar waaiert het uit naar Amerika, waar de indianen ondertussen zelf bezig zijn geweest om krachten te verwerven om uit te sterven. Maar de cultuurperiodes zijn (itt de onderrassen van Atlantis) het product van een ras, niet van meer rassen. Daar laat Steiner op vele plaatsen in zijn oeuvre geen misverstand over bestaan. De rest is, door de abnormale geesten van de vorm gedeformeerd restmateriaal, om het wat bot maar duidelijk uit te leggen, dat soms het lootje legt en soms in de schaduw van de toekomstige cultuurperiodes verder blijft bestaan. Pas in de toekomst zal dat smaldeel verdwijnen of opgaan in de algemene hoofdstroom en zal de verdere mensheidsontwikkeling volgens andere parameters verlopen.

Steiner heeft het over de gevaren van het denken in ‘rassen’ (verbeter de wereld begin bij jezelf zou je meteen denken), maar hij doet dit in de context van de ‘voorbereiding’ op de zesde cultuurperiode, de toekomst, waarin de factor ras uiteindelijk alle betekenis zal verliezen. Hij benadrukt ook dat er geen herhaling gaat plaatsvinden van bijvoorbeeld de ontwikkeling van Atlantis (zeven achtereenvolgende onderrassen, die de dominante cultuur vormden), maar dat de huidige ontwikkeling van cultuurperiodes (vooralsnog een nogal Arische aangelegenheid) er uiteindelijk voor gaat zorgen dat alle rasverschillen hun betekenis gaan verliezen en dat de antroposofie uiteindelijk tot heil van de hele mensheid is. Daar wordt nu een begin aan gemaakt, maar dit zal gerealiseerd worden in de zesde cultuurperiode. Daar komt dit verhaal op neer.

Alleen, het is wederom toekomstmuziek. Bovendien vraag ik me dan weer af of de antroposofie wel de weg zou kunnen zijn naar die ‘rasloze toekomst’ (weet ook niet of dat weer zo positief is), als er binnen diezelfde levensbeschouwing op zo’n botte manier onderscheid wordt gemaakt tussen de verschillende mensenrassen. Maar dat is slechts mijn idee. Vooralsnog blijkt ook hier dat het om toekomstmuziek gaat, al vindt Steiner zelf dat er nu alvast het goede voorbeeld moet worden gegeven (en als er een iemand dat niet doet is het Rudolf Steiner zelf wel, met zijn rassentheorieën). Tot zover deze opmerkelijke en alleszins interessante passage.

Citaat 24: Uit Die Geheimwissenschaft im Umriß, oorspronkelijk verschenen in maart 1910, GA 13, hoofdstuk Die Weltentwickelung und der Mensch (dit hoofdstuk, overigens ruim boven de honderd pagina’s, is online te raadplegen op http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_013_04.htm#_Toc14861974 )

‘Es sind oben die Verhältnisse geschildert worden, welche in der Entwickelung der Menschheit seit der Wiederbevölkerung der Erde in der lemurischen Zeit gewirkt haben. Die Menschen sind demgemäß seelisch auf verschiedene Wesenheiten zurückzuführen, welche aus anderen Welten kommend in dem Leibesnachkommen der alten Lemurier sich verkörperten. Die verschiedenen Menschenrassen sind eine Folge dieser Tatsache. Und in den wiederverkörperten Seelen traten, infolge ihres Kharmas, die verschiedensten Lebebsinteressen auf. Solange alles das nachwirkte, konnte es das Ideal der ‘allgemeine Menschlichkeit’ geben. Die Menschheit ist von einer Einheit ausgegangen; aber bisherigen Erdenentwickelung hat zur Sonderung geführt. In der Christus-Vorstellung ist zunächst ein Ideal gegeben, das alle Sonderung entgegenwirkt, denn in dem Menschen, den Christusnamen trägt, leben auch die Kräfte des hohen Sonnenwesens, in denen jedes menschliche Ich seinen Urgrund findet. Noch da israelitische Volk fühlte sich als Volk, der Mensch als Glied seines Volkes. Indem zunächst in dem bloßen Gedanken erfaßt wurde, daß in Christus Jesus der Idealmensch lebt, zu dem Bedingungen der Sonderung nicht dringen, wurde das Christentum das Ideal der umfassenden Brüderlichkeit. Über alle Sonderinteressen und Sonderverwandtschaften hinweg trat das Gefühl auf, daß des Menschen innerstes Ich bei jedem den gleichen Ursprung hat. (Neben allen Erdenvorfahren tritt der gemeinsame Vater aller Menschen auf. ‘Ich und der Vater sind Eins’)’.

Commentaar Commissie: ‘In miniatuurvorm wordt hier verleden en toekomst van rassen geschilderd. Het ontstaan van de rassen ligt in de Lemurische tijd, het tijdperk vóór Atlantis, in een gebied tussen Afrika en Indië, dat nu door de Indische Oceaan bedekt wordt. De overwinning van het verschijnsel ras is volgens Steiner in de voorstelling van Christus te zoeken, die in wezen het ideaal vertegenwoordigt van ‘algemene menselijkheid’, onafhankelijk van ras- of andere onderscheidingen.

Deze passage komt wellicht nog het meest in de buurt van de stelling van Dieter Brüll, dat alle rasverschillen na de komst van Christus hun betekenis zouden hebben verloren. Maar nu een probleem. Wat te doen met de rassen die moesten uitsterven? Dat is namelijk niet gebeurd (voor zover die rassen ook daadwerkelijk zijn uitgestorven). Steiner zegt in hetzelfde hoofdstuk namelijk het volgende (elders in het rapport besproken). Eerst het citaat, dan het commentaar van de commissie en vervolgens het eerdere commentaar van mijzelf (eerder verschenen in ‘racisme-debat’):

Steiner in Geheimwissenschaft (Die Weltentwickelung und der Mensch): Citaat 48:

‘Diejenigen Menschen-Rassen-Formen, welche sich vor diesem Zeitraum verfestigt hatten, konnten sich zwar lange fortpflanzen, doch wurden nach und nach die in ihnen sich verkörpernden Seelen so beengt, daß die Rassen aussterben mußten. Allerdings erhielten sich gerade manche von diesen Rassenformen bis in die nach-atlantischen Zeiten hinein; die genügend beweglich gebliebenen in veränderter Form sogar sehr lange. Diejenigen Menschenformen, welche über den charakterisierten Zeitraum hinaus bildsam geblieben waren, wurden namentlich zu Körpern für solche Seelen, welche in hohem Maße den schädlichen Einfluß des gekennzeichneten Verrats erfahren haben. Sie waren zu baldigem Aussterben bestimmt.
Es hatten sich demnach seit der Mitte der atlantischen Entwickelungszeit Wesen im Bereich der Menschheitsentwickelung geltend gemacht, welche dahin wirkten, daß der Mensch sich in die sinnlich-physische Welt in einer ungeistigen Art hineinlebte. Das konnte so weit gehen, daß ihm statt der wahren Gestalt dieser Welt Trugbilder und Wahnphantome, Illusionen aller Art erschienen. Nicht nur dem luziferischen Einfluß war der Mensch ausgesetzt, sondern auch demjenigen dieser anderen Wesen, auf die oben hingedeutet worden ist und deren Führer nach der Benennung, die er später in der persischen Kultur erhalten hat, Ahriman genannt werden möge. (Der Mephistopheles ist dasselbe Wesen.) Durch diesen Einfluß kam der Mensch nach dem Tode unter Gewalten, welche ihn auch da nur als ein Wesen erscheinen ließen, welches den irdisch-sinnlichen Verhältnissen zugewandt ist. Der freie Ausblick in die Vorgänge der geistigen Welt wurde ihm immer mehr genommen. Er mußte sich in der Gewalt des Ahriman fühlen und bis zu einem gewissen Maße ausgeschlossen sein von der Gemeinschaft mit der geistigen Welt’.

Commentaar Commissie van Baarda: NB in het volgende citaat komen de woorden ‘Menschen-Rassen-Formen’ en ‘Rassenformen’ voor, dat wil zeggen de vormen van menselijke rassen. Het woord vorm staat hier voor, dat wil zeggen de vormen van menselijke rassen. Het woord vorm staat hier voor het uiterlijk van het menselijk lichaam. Door dit woord te verbinden aan het woord ras legde Steiner er nog eens de nadruk op, dat ras bij het uiterlijk van de menselijke vorm hoort, het is de (lichamelijke) vorm waarin hij incarneert, niet zijn eigenlijke wezen. Omdat er geen zielen meer konden incarneren stierven de meeste Atlantische rassen uit (p. 303)

Mijn commentaar: Steiner zegt nog iets weliswaar: ‘… doch wurden nach und nach die in ihnen sich verkörpernden Seelen so beengt, daß die Rassen aussterben mußten’, maar meteen daarna: ‘Allerdings erhielten sich gerade manche von diesen Rassenformen bis in die nach-atlantischen Zeiten hinein; die genügend beweglich gebliebenen in veränderter Form sogar sehr lange’. Dus dit gaat wel over ‘rassen van de na-Atlantische tijd’. En nogmaals, ‘uitsterven’ lijkt me vrij wezenlijk, ook als je in reïncarnatie gelooft.
Steiner in Die Mission (1910) 6e voordracht: ‘Man fühlt etwas von dieser wirklich okkulten Wirksamkeit, wenn man noch im neunzehnten Jahrhundert sieht, wie ein Vertreter dieser alten Indianer davon spricht, daß in ihm lebt, was vorher für die Menschen groß und gewaltig war, das aber die Weiterentwickelung unmöglich mitmachen konnte. Es existiert die Schilderung einer schönen Szene, bei welcher ein Führer der untergehenden Indianer einem europäischen Eindringling gegenübersteht. Denken Sie sich, was da Herz gegen Herz fühlt, indem sich zwei solche Menschen gegenüberstehen: Menschen, die von Europa herüberkamen, und Menschen, die in frühester Zeit, als die Rassen verteilt wurden, nach Westen hinübergegangen sind. Da haben die Indianer nach Westen hinübergenommen alles, was groß war in der atlantischen Kultur. Was war für den Indianer das Größte? Es war, daß er noch ahnen konnte etwas von der alten Größe und Herrlichkeit eines Zeitalters, das in der alten atlantischen Zeit vorhanden war, wo noch wenig um sich gegriffen hatte die Rassenspaltung, wo die Menschen hinaufschauen konnten nach der Sonne und wahrzunehmen vermochten die durch das Nebelmeer eindringenden Geister der Form. Durch ein Nebelmeer blickte der Atlantier hinauf zu dem, was sich für ihn nicht spaltete in eine Sechs- oder Siebenheit, sondern zusammenwirkte. Das, was zusammenwirkte von den sieben Geistern der Form, das nannte der Atlantier den Großen Geist, der in der alten Atlantis dem Menschen sich offenbarte. Dadurch hat er nicht mit aufgenommen das, was die Venus-, Merkur-, Mars- und Jupiter-Geister bewirkt haben im Osten. Durch dieses haben sich gebildet alle die Kulturen, die in Europa in der Mitte des neunzehnten Jahrhunderts zur Blüte gebracht wurden. Das alles hat er, der Sohn der braunen Rasse, nicht mitgemacht. Er hat festgehalten an dem Großen Geist der urfernen Vergangenheit

De opheffing van de rasverschillen door de komst van Christus is dus maar zeer betrekkelijk en geldt kennelijk niet voor de oorspronkelijke bevolking van Noord en Zuid Amerika. Dat waren blijkbaar restanten van de Atlantische tijd, die kennelijk te lang hebben doorgeleefd: Diejenigen Menschen-Rassen-Formen, welche sich vor diesem Zeitraum verfestigt hatten, konnten sich zwar lange fortpflanzen, doch wurden nach und nach die in ihnen sich verkörpernden Seelen so beengt, daß die Rassen aussterben mußten. Allerdings erhielten sich gerade manche von diesen Rassenformen bis in die nach-atlantischen Zeiten hinein; die genügend beweglich gebliebenen in veränderter Form sogar sehr lange. Diejenigen Menschenformen, welche über den charakterisierten Zeitraum hinaus bildsam geblieben waren, wurden namentlich zu Körpern für solche Seelen, welche in hohem Maße den schädlichen Einfluß des gekennzeichneten Verrats erfahren haben. Sie waren zu baldigem Aussterben bestimmt.

Over dit verraad spreekt Steiner iets daarvoor. Hij heeft het over het ‘verraad van de Vucanusgeheimen’, waardoor een deel van de mensheid onder invloed kwam te staan van ‘lagere geestelijke wezens’. Deze zorgden ervoor dat verschillende soorten mensen (rassen) zich te vroeg verhardden, waardoor zij weliswaar nog een tijd mee konden gaan, maar uiteindelijk voorbestemd waren om uit te sterven. Zie hier weer een andere omschrijving van wat er met de indianen gebeurd zou zijn.

De hier naar voren gehaalde passage uit Geheimwissenschaft door de commissie, wordt op andere plaatsen (in hetzelfde hoofdstuk) weer sterk gerelativeerd. Je zou er wel uit kunnen afleiden dat de komst van Christus eventueel de ontwikkeling in gang zet die zou moeten leiden tot het opheffen van de rasverschillen. Maar als we in andere teksten van Steiner zien wanneer dit voltooid zou moeten zijn, staan we nog maar aan het begin van die ontwikkeling (Christus leefde slechts 2000 jaar geleden, dus bijna verwaarloosbaar als we dat afzetten tegen de reusachtige tijdschalen waar Rudolf Steiner het normaal gesproken over heeft). En Steiner zegt in Die Mission einzelner Volksseelen ‘wenn man noch im neunzehnten Jahrhundert sieht’. En dan heeft hij het over het ‘te gronde gaan’ van de indianen, dus niet over een kleinigheidje.

Citaat 25: Dit citaat is de passage uit de vierde voordracht van Die Mission einzelner Volksseelen die ook door Helmut Zander besproken wordt (dus ook citaat 97, om het makkelijker te maken, kortom bijzonder praktisch dat de commissie geen eenduidige nummering hanteert). Nog een keer:

Aus dem, was ich jetzt gesagt habe, werden Sie erkennen, in welchem Zeiträume der Evolution es erst einen Sinn hat, von dem Rassenbegriff zu sprechen. Es hat keinen Sinn – im eigentlichen Sinne des Wortes -, vor der lemurischen Zeit von einem Rassenbegriff zu sprechen, denn in dieser Zeit steigt der Mensch erst auf die Erde herab. Vorher war er im Umkreis der Erde; dann kam er auf die Erde, und es vererbten sich die Rassenmerkmale in der atlantischen Zeit und bis herein in unsere nachatlantische Epoche. Wir werden sehen, wie in unserer Zeit die Volksmerkmale das sind, was die Rassencharaktere wieder auseinander bringt, was sie wieder auszulöschen beginnt. Das alles werden wir noch später sehen. Wir müssen uns jetzt nur hüten, die Welt so zu betrachten, als ob die Evolution nur wie ein Rad wäre, das anfangs- und endlos um sich herumrollte; die Vorstellung von dem rollenden Rad, die in mancher mystischen Weltanschauung so breit ausgeführt wird, bringt eine furchtbare Verwirrung in den Begriff der eigentlichen Menschheitsevolution. Wenn man sich den Vorgang so vorstellt, daß sich alles sozusagen wie um ein bleibendes Zentrum herum bewegt, wobei es in soundsoviele Rassen gegliedert ist, dann hat man eigentlich keinen Begriff davon, daß alles sich in Entwickelung befindet, und daß auch die Rassen sich entwickeln. Die Rassen sind entstanden und werden einmal vergehen, werden einmal nicht mehr da sein. Sie wiederholen sich nicht etwa immer in der gleichen Art, wie es bei Sinnett falsch im «Esoterischen Buddhismus» dargestellt wird. In der alten lemurischen Zeit müssen wir das Aufgehen der Rassenmerkmale, der Rasseneigentümlichkeiten suchen; wir müssen dann deren Sich-Fortpflanzen bis in unsere Zeit verfolgen, müssen uns dabei aber klar sein, daß, wenn unsere gegenwärtige fünfte Entwickelungsepoche von der sechsten und siebenten abgelöst wird, keine Rede mehr sein kann von einem Zustande, den wir als Rasse werden bezeichnen können.

De commissie geeft hier geen verder commentaar (waarom eigenlijk niet?? want dit citaat is bijzonder duidelijk, zoniet doorslaggevend. De commissie heeft dit ook niet gedaan op een andere plaats in het rapport). Mijn eerdere commentaar: ‘Bovenstaand zegt Steiner hier iets cruciaals: ‘In der alten lemurischen Zeit müssen wir das Aufgehen der Rassenmerkmale, der Rasseneigentümlichkeiten suchen; wir müssen dann deren Sich-Fortpflanzen bis in unsere Zeit verfolgen, müssen uns dabei aber klar sein, daß, wenn unsere gegenwärtige fünfte Entwickelungsepoche von der sechsten und siebenten abgelöst wird, keine Rede mehr sein kann von einem Zustande, den wir als Rasse werden bezeichnen können’.  Hij zegt dat in de oude Lemurische tijd, dus in een veel eerder ontwikkelingsstadium van de mens (een nauwkeurige toelichting volgt bij de bespreking van de Akasha-kroniek), de rassen op verschillende punten op aarde zijn ontstaan. De raskenmerken worden tot op heden overgeërfd. Maar als ons huidige tijdperk (het vijfde) wordt afgelost door het zesde en het zevende, zou er geen reden meer zijn om van ‘rassen’ te spreken. Dit is essentiële informatie. Veel antroposofen die voor Steiner in de bres zijn gesprongen, komen vaak met het argument dat de rasverschillen in het verleden een rol speelden, maar dat de betekenis daarvan zou zijn uitgewerkt. Bijvoorbeeld Dieter Brüll in zijn roemruchte artikel De Nieuwe Reactionairen, waarin hij zich niet zozeer met Steiner zelf bezighoudt, maar meer met de verdediging van de zeer omstreden antroposoof Sigismund von Gleich tegen de kritiek van historicus Gjalt Zondergeld: ‘Omdat de duvel met Zondergeld speelt, heeft hij precies de verkeerde ‘racist’ te pakken. Zeker, hij werkte Steiners ‘rassenleer’ uit voor de voor-Christelijke tijd (daarna hebben in de zienswijze van Steiner rassenverschillen hun betekenis verloren). Maar hij was juist een fervente Nazi-bestrijder van het eerste uur, die nimmer een steekje heeft laten vallen’.[160] Dit is alles wat Brüll over deze kwestie te zeggen heeft. Het lijkt mij een beetje mager voor een verdediging van Rudolf Steiner en bovendien is het ook nog incorrect’.

Tot zover mijn eerdere commentaar. Het commentaar van Zander sloeg dus op deze passage: ‘Die Rassenentstehung, die erst in der lemurischen Zeit begonnen habe, werde in der sechsten und siebten »Entwickelungsepoche« verschwinden (ebd.), das heißt: frühestens ungefähr im 9. Jahrtausend. Für eine politische Erledigung der Rassenfrage und für die Geltung von Steiners Rassentheorien ist dies eine lange, eine zu lange Zeit’.

Ik denk dat hiermee dit citaat wel genoeg behandeld is. Mijn eerdere bewering dat Brülls stelling incorrect is, lijkt vooralsnog geldig te zijn, al heeft Steiner elders wel gesuggereerd dat de komst van Christus het begin zou kunnen zijn, of hooguit een ontwikkeling in gang heeft gezet, die zou leiden naar de uiteindelijke opheffing van de rasverschillen in de verre toekomst. Maar zover zijn we dus nog lang niet.

Opvallend is, nogmaals, dat de commissie dit citaat zonder commentaar weergeeft. Elders in het rapport, bij de citaten uit Die Mission einzelner Volksseelen, wordt er naar deze plaats verwezen voor commentaar. Maar aan dit specifieke citaat wil de commissie kennelijk haar vingers niet branden, of heeft er geen antwoord op. Terwijl deze passage meer dan duidelijk is en ook nog afkomstig uit Steiners allerbelangrijkste cyclus over de rassenkwestie. En Steiner beschouwde deze cyclus ook als buitengewoon belangrijk, zoals de commissie elders duidelijk heeft aangegeven. Reden te meer om deze passage zwaar te laten meewegen. En Steiner is hier meer dan duidelijk.

Citaat 26: Lezing van 2 december 1911 te Neurenberg voor leden van de Theosofische Vereniging in Das esoterische Christentum und die geistige Führung der Menschheit, GA 130: ‘Das ist das Eigentümliche der Menschheitsentwickelung aber, daß alte, nicht so sehr mit der geistigen Entwickelung zusammenhängende Eigenschaften der Menschen immer mehr und mehr ihre Bedeutung verlieren. Wenn wir die Menschheitsentwickelung seit der atlantische Katastrophe überblicken, so können wir sagen: Von den großen Unterschieden, die sich in der atlantische Zeit vorbereitet haben, haben sich hereingelebt in die gegenwärtigen Menschen die Unterschiede, die wir als Rassenunterschiede bezeichnen, und wir können in einem gewissen Sinne noch sprechen von einer altindischen Rasse, von einer urpersische Rasse, von einer ägyptischen Rasse, von einer griechisch-lateinischen Rasse, selbst noch in unserer Zeit können wir von einer Art fünften Rasse sprechen. Aber jetzt schon hört der Rassenbegriff auf, in Bezug auf die Entwickelung der Menschheit einem rechten Sinn zu haben. Nicht wird es so sein, wie es zum Beispiel in früheren Zeiten war, daß das, was als sechster Kulturzeitraum auf den unserigen folgt, von irgendeinem räumlichen Zentrum aus die Verbreitung dieser Kultur im wesentlichen geschieht, sondern, was wichtig ist, das ist, daß Theosophie sich verbreitet unter der Menschheit, daß sie- wie man bei ihrem Ursprunge sagte, als man noch mehr ein dunkles Bewußtsein von dem gehabt hat, was als theosophische Bewegung notwendig ist- eine Lehre sein muß ohne Unterschied von Rasse, Nation und Geschlecht. Aus allen Rassen heraus werden diejenigen, die durch die Geisteswissenschaft gegangen sind, für die sechste Kulturepoche kommen und über die Erde hin eine neue Kulturepoche begründen, welche nicht mehr auf einen Rassenbegriff gegründet ist, gegenüber welcher Rassenbegriff nicht mehr seine Bedeutung hat. Kurz, das, was in der Welt der Maja, der äußeren Räumlichkeit, eine Bedeutung hat, schwindet dahin. Das müssen wir allmählich verstehen lernen, indem wir uns weiter entwickeln mit der geisteswissenschaftlichen Bewegung. Das wurde im Anfange noch nicht verstanden. Deshalb sehen wir, wie das sonst so verdienstvolle Buch ‘Der buddhistische Katechismus’ von Olcott, wenn wir es durchlesen, etwas hervorruft, als wenn sich Rassen immer gleichartig abwickeln wie Räder. Aber diese Begriffe verlieren ihre Bedeutung für die nächste Zeit, und wir müssen uns klar sein, daß diese Anfangsstadien der theosophischen Bewegung überholt sind und daß wir für die sechste Kultureperiode dem Rassenbegriff keinen rechten Sinn mehr beilegen können.

Geen commentaar van de commissie. Dit is op zich een interessant citaat, waarin veel ter sprake komt. Steiner spreekt weer van het theosofische rasbegrip en stelt zelfs dat de eerste na-Atlantische cultuurperiodes nog enigszins als ‘onderrassen’ konden worden omschreven. Alleen voor de ontwikkelingsgang van de cultuurperiodes verliest het rasbegrip alle betekenis.  Maar dit geldt natuurlijk alleen voor de ‘onderrassen’ of ‘cultuurperiodes’, in de na-Atlantische tijd allen producten van het ‘blanke ras’ (zelfs de commissie van Baarda is daar elders in het rapport buitengewoon expliciet over, zal ter sprake komen bij het laatste citaat van deze reeks). De indianen en anderen komen in dit verhaal niet voor, of spelen, als decadente overblijfselen van Atlantis, geen rol in deze prachtige ontwikkeling.

Het begrip ras heeft ook hier pas weer in de toekomst zijn betekenis verloren, in dit geval in de zesde cultuurperiode (wij zitten nu in de vijfde). Dat is iets eerder dan wat hij in Die Mission zegt, maar toch nog in de verre toekomst. Steiner herhaalt hier nog iets dat we eerder hebben gezien in de vierde voordracht van Die Mission. Hij bekritiseert wederom de theosoof Olcott en zijn ‘Esoteric Buddhism’, die stelt dat de rassenontwikkeling een cyclisch proces is, waarin alles wordt herhaald. Steiner stelt dat de ontwikkeling niet strikt cyclisch is en dat in de toekomst de mensheid zich volgens andere parameters zal ontwikkelen. Maar zover is het dus nog niet. Hooguit zitten we in een overgangsfase. En wederom, voor de indianen is het te laat, want die zijn ‘im neunzehnten Jahrhundert ausgestorben’. Tamelijk recent dus, als we kijken over wat voor kolossale tijdseenheden Steiner spreekt wanneer het over de ‘opheffing van de rassen’ gaat.

Citaat 27: Lezing van 20 juni te Berlijn voor leden van de Theosofische Vereniging in Der irdische und der kosmische Mensch, GA 133

Je weiter wir in die Zukunft hineingehen, desto mehr wird der äußere Mensch ein Ausdruck der Individualität werden, die von Inkarnation zu Inkarnation geht. Das heißt, in einer und derselben Familie werden sich- was jetzt schon bis zu einem hohen Grade der Fall ist, und niemand, der Augen dafür hat, kann es ableugnen- die Gesichter immer unähnlicher gestalten, und auch die sonstigen Ausdrücke der menschlichen Gestalt, und das aus dem Grunde, weil sie Ausdrücke der menschlichen Gestalt, und das aus dem Grunde, weil sie als Ausdrücke nicht mehr sein werden der Familienausdruck oder der Rassenausdruck, sondern immer mehr und mehr der Ausdruck der einzelnen menschlichen Individualität, die von Inkarnation zu Inkarnation geht. Heute schon kann derjenige, der mit diesem Wissen der Geisteswissenschaft ausgerüstet ist, wenn er nur wirklich die Menschen über die ganze Erde hin anschaut, soweit es ihm möglich ist, sehen, wie neben den vererbten Rassen, Familien und sonstigen Eigentümlichkeiten immer auftreten individuellere und individuellere Gesichts- und Kopfbildungen und so weiter, immer individuellere Physiognomien.

(…)

Es ist jeder wirklichen Erkenntnis der Geisteswissenschaft zuwiederlaufend, wenn davon gesprochen würde, daß in demselben Sinne, wie es in der Vergangenheit führende Rasse geben würde, die noch Naturmerkmale namentlich hervorgebracht würde. Die uralt Indische Kultur war getragen von einer führenden Rasse (Ariërmythe en het onjuiste idee dat de hoogste kastes blank zouden zijn, FS), die alte persische Kultur war getragen von einer führende Rasse, ebenso die ägyptische-chaldäische Kultur und die Griechisch-lateinische Kultur. Heute schon sehen wir, wie im Grunde genommen die Kultur nicht mehr getragen wird von einer führenden Rasse unmittelbar, sondern wie die Kultur sich über alle Rassen ausbreitet. Und die Geisteswissenschaft soll ja gerade dasjenige sein, was ohne Unterschied der Rasse und Stämme die Kultur über die ganze Erde trägt, insofern die Kultur Geisteskultur ist.

(…)

Und wenn Theosophie ihren guten alten Grundsätzen treu bleiben soll, so wird sie- trotzdem sie zu ihrem ersten Grundsatze hat, ohne Unterschied von Rassen- und Farbeigentümlichkeiten und so weiter, eine Kultur begründen- gar nicht darauf verfallen können, eine Zukunftskultur zu erhoffen von einer einzelnen besonderen Rasse.

Geen commentaar van de commissie. Eigenlijk zijn dit drie verschillende ‘citaten’, die over drie verschillende zaken gaan. Dus laten we de bespreking ook maar in drieën delen.

Het eerste gedeelte: Steiner beweert dat in de toekomst de rasverschillen worden opgeheven (we hebben het eerder gezien en het zal nog vaak terugkomen). Deze opheffing zou echter zo ver gaan dat alle uiterlijkheden, normaalgesproken doorgegeven door de erfelijkheid gaan verdwijnen. Dat gaat zelfs voor de ‘materialistische wetenschap’ wel heel ver. Want er worden wel eigenschappen door de erfelijkheid doorgegeven, al zit het niet zo simpel in elkaar dat het ene ras slimmer is dan het andere ras, om maar iets te noemen. Maar uiteindelijk zullen er theoretisch kinderen geboren kunnen worden, die in niets op hun ouders lijken. In die zin is ook Steiners erfelijkheidsleer wat vreemd. Misschien had Steiner, toen hij het voorbeeld noemde van dat zwangere vrouwen, als ze ‘negerromans’ zouden lezen, ze een mulattenkind zouden baren, het wel over die toekomstige situatie (dat blijf ik nog steeds een vreemd citaat vinden en wellicht was dat wel echt een ongelukkige uitglijder). Bij Steiner zijn op dat gebied de gekste dingen mogelijk. Maar hij spreekt hier wederom over de toekomst.

In het volgende stukje zegt Steiner dat de voorafgaande na-Atlantische cultuurperiodes werden gedomineerd door een ras (wellicht ‘onderras’ in de theosofische zin). Hij zegt dat de huidige cultuurperiode niet meer ‘zonder meer’, of ‘exclusief’ (‘unmittelbar’) wordt gedragen door een ras, omdat deze cultuur zich over andere rassen verspreidt. Maar hoe ontlastend is dit? Het feit dat de Europese cultuur (het ‘Arische ras’ heet het onvervalst in verschillende werken van Steiner) zich over de wereld aan het verspreiden is, zegt weinig over Steiners waardering van de andere rassen. En we hebben elders gezien hoe hij daarover dacht, ook in Die Mission einzelner  Volksseelen. Daar zegt hij in de zesde voordracht overigens hetzelfde; het is de Europese cultuur die zich over de wereld verspreidt en de drager is van deze nieuwe cultuur. Hetzelfde hebben we gezien in de arbeidersvoordracht uit 1923, waar Steiner het blanke ras het ras van de toekomst noemt (gek genoeg heeft de commissie de paar zinnen daarvoor ook in deze verzameling opgenomen, maar dit zal als laatste besproken worden).

Dit ligt ook in de lijn met het derde gedeelte van deze passage. Het interessante is, dat hij zelfs het motto van Blavatsky’s Geheime Leer aanhaalt. Dit luidt (in de Fricke vertaling): ‘Dit werk wijdt ik aan alle ware Theosofen van alle landen en alle rassen’. Klopt dus precies, alleen begint Blavatsky meteen na dit motto in het voorwoord als volgt (eerste alinea van het ‘voorbericht’ van De Geheime Leer): ‘Schrijfster- of veeleer opschrijfster (ook HPB was helderziend en fungeerde als doorgeefluik van alles wat uit gene zijde tot haar kwam, FS)-gevoelt zich verplicht hare verontschuldigingen aan te bieden voor de groote vertraging, die het verschijnen van dit werk ondergaan heeft. Deze is veroorzaakt door ongesteldheid en de uitgebreidheid der taak. Zelfs de thans uitgegeven twee delen omvatten nog niet het geheele onderwerp, ook worden daarin aangeroerde onderwerpen niet volledig behandeld. Reeds ligt een groote hoeveelheid stof klaar, die handelt over de geschiedenis van het occultisme in verband met de levensgeschiedenis van de groote Adepten van het Arische Ras (?! FS) en den invloed aantoont van de occulte wijsbegeerte op het levensgedrag, zooals dit is en zooals dit behoorde te zijn. Indien aan deze beide deelen een gunstig onthaal te beurt valt, zal geen moeite gespaard worden om het plan van dit werk in zijn vollen omvang uit te voeren. Het derde deel is geheel gereed, het vierde bijna’.[161]

Al is dit werk dus opgedragen aan ‘alle mensen van alle rassen’, in de eerste alinea, waarin verder vooral praktische mededelingen staan, windt HPB er geen doekjes om dat het Arische ras in haar verder omvangrijke werk centraal staat.

Tot zover Blavatsky en verder met Steiner. In dit citaat verwijst Steiner weer naar de toekomst, waarin er een nieuwe cultuur te verwachten is, van een apart en nieuw ras (wellicht het nieuwe ‘rasloze’ ras). Maar zover is het dus nog niet. Wederom toekomstmuziek.

Na deze reeks citaten en de bijbehorende commentaren van de commissie kan er een voorzichtige conclusie worden getrokken. Hoewel de commissie deze citaten heeft opgevoerd om aan te tonen dat in Steiners optiek het belang van het ‘rasmatige’ afneemt, blijkt dat Steiner beweert dat pas in de verre toekomst de factor ras zijn betekenis verliest. Dat de rasverschillen voor onze tijd, voor mijn part Steiners eigen tijd nog steeds een wezenlijke rol spelen, blijkt evident uit de elders besproken passages van Steiner over de indianen, die gaan over de situatie in de negentiende eeuw (Steiner spreekt in Die Mission einzelner Volksseelen zelf van ‘midden negentiende eeuw’). Kortom het ziet er inderdaad naar uit dat Zander de werkelijkheid meer benadert dan Dieter Brüll, die onomwonden stelde dat volgens Steiner de rasverschillen hun betekenis zouden hebben verloren met de komst van Christus. Het lijkt mij dat op basis van deze citaten het onmogelijk is om vol te houden dat Brüll in deze gelijk had. Zanders stelling op basis van  citaat 25 uit Die Mission einzelner Volksseelen, dat het nog een paar millennia gaat duren, is in zo’n beetje ieder citaat (17 t/m 27) bevestigd.

De na-Atlantische (Arische) cultuurperiodes/onderrassen

Een passage uit het zeer toegankelijke Antroposofie; een kennismaking, van Henk van Oort (Vrij Geestesleven, Zeist, 2006). Als zullen er direct weer de nodige merkwaardige dingen opvallen (maar daar is het ook de antroposofie voor), is dit boekje is compact en bijzonder helder geschreven en wellicht een goede inleiding alvorens er in de vrij lastige materie van Geheimwissenschaft kan worden gedoken. Van Oort:

‘Uit alle gebeurtenissen na de ondergang van Atlantis haalt Rudolf Steiner een aantal culturen naar voren. De genoemde volkeren zijn dermate cultuurdragend dat via hen de bewustzijnsontwikkeling van de mensheid in zijn totaliteit goed gevolgd kan worden (volstrekt arbitrair en bovendien volstrekt à-historisch, maar zie hier Steiners eurocentrisme, of zelfs aryo-centrisme, FS). De genoemde culturen zijn:

• De Oer-Indische cultuur, 7227-5067 v. Chr.
• De Oer-Perzische cultuur, 5067-2907 v. Chr.
• De Egyptisch-Babylonische cultuur, 2907-747 v. Chr.
• De Griekse-Romeinse cultuur, 747 v. Chr.-1413 n. Chr.
• De vijfde na-Atlantische cultuur, 1413-3573 n. Chr’.[162]

Nog een stukje van Oort: ‘Na de Atlantische ramp beginnen de zogenaamde na-Atlantische cultuurperioden. De indeling verloopt aan de hand van het Platonische wereldjaar, dat 25.920 jaar duurt. In die tijd doorloopt het lentepunt de de twaalf tekens van de dierenriem. Eén dierenriemteken wordt dan in ongeveer 2160 jaar doorlopen. De genoemde jaartallen als aanduiding van de cultuurperioden (zie hierboven, FS) zijn afkomstig van deze indeling.

Degenen die de Atlantische ramp wisten te ontkomen, vluchtten naar hogere gebieden.

De voorouders van de oorspronkelijke Amerikaanse continenten moeten we zoeken in Atlantis.[163] Ook wijst Steiner op Manu, die met zijn heilige Rishi’s via het huidige Europa naar Azië vlucht, de Himalaya oversteekt en in het huidige India de zogenoemde Oer-Indische cultuur sticht, die door Steiner de eerste na-Atlantische cultuurperiode wordt genoemd en die duurde van 7227 tot 5067 v. Chr. (zie hier de parallel met de Ariërmythe, FS). De antroposofie hanteert de gedachte dat de huidige mens afstamt van de Atlantische voorouders. De oeroude menselijke skeletten die nu nog op uiteenlopende plaatsen gevonden worden, zijn alle afkomstiig van uiteindelijk uitgestorven mensensoorten’.[164]

Van Oort verwijst na deze passage terug naar een ander opmerkelijk fragment, een paar pagina’s terug. Op pp. 59-61 lezen wij het volgende: ‘De mens is géén eindproduct, maar was vanaf het begin betrokken bij de scheppingsdaad van de engelhiërarchieën’. (wat hebben die antroposofen toch met dat géén, zie ook de van Baarda-Commissie met haar hoofdconclusie. Volgens mij wordt deze spellingsvariant ingezet als er iets volstrekt ongeloofwaardigs wordt ingezet, zo ook in dit geval. Er is dan bijna zeker sprake van wel. Want natuurlijk de mens is geen eindproduct, maar gewoon een toevallig resultaat van de evolutie. Maar daar hebben ook de antroposofen, net als de orthodoxe Christenen, grote moeite mee, gezien de vermeende betrokkenheid bij engelenhiërarchiën en meer van dat soort hoogst ‘spirituele zaken’, FS) ‘Dr. Hermann Poppelbaum werkt deze antroposofische gedachte verder uit in zijn boek Mensch und Tier (1928)’. Zie in dit geval het model van Poppelbaum, hier eerder weergegeven, fig. 3. Van Oort: ‘Het volgende beeld kan de ingewikkelde gedachte enigszins helder maken: Laten we ons voorstellen dat de mensenkiem aanwezig is in een grote zwevende ballon. Deze mensenkiem moet zich blijkbaar in een bepaalde richting ontwikkelen voordat de ballon op de aarde landt. De ballon zweeft naar de aarde. Het moment van landing wordt steeds uitgesteld doordat zich elementen uit de mensenkiem afscheiden en als het ware uit de ballon worden gestoten. Ten eerste daalt de ballon dan minder snel en ten tweede komt er dan steeds meer ruimte vrij voor het ontwikkelen van de mensenkiem. Veel elementen worden achtereenvolgens uitgestoten: te beginnen met de mineralen, dan de planten, ongewervelde dieren, de vissen, de amfibieën, de reptielen, de vogels, de zoogdieren, de primaten en ten slotte de mens. Er zijn dus parallel twee niveaus waarop de ontwikkeling plaatsvindt: de geestelijke kern (= de ballon die naar de aarde daalt) en de lichamelijke drager die in al deze fasen zich uit de ballon verwijdert, zich materialiseert en op aarde belandt.

De in verharding getreden vormen ontwikkelen zich ieder op hun eigen aardse wijze. Als de planten en de dieren op aarde zijn beland, vindt het proces plaats dat Darwin ‘evolutie’ noemt. Steiner vult dus aan wat Darwin zegt, spreekt hem niet tegen (?, valt over te twisten, FS). De huidige diervormen zijn ontstaan uit eeuwenlange specialisatie. Elk dier is een specialist (…)dan komt het moment dat de primaten, de mensapen, de denkbeeldige ballon verlaten en incarneren op aarde. Daarna volgen de voorlopers van de mens. Onder deze voorlopersworden in dit verband verstaan onder andere de Pekingmens, de Pithecanthropus en de Neanderthalers. De huidige mens stamt niet af van deze voorlopers en al helemaal niet van de aapachtigen, zo moge duidelijk zijn uit het voorgaande. Toen al deze voorlopers al in de zichtbare wereld waren getreden, was er in de denkbeeldige ballon, in spirituele vorm, nog een laatste vorm over. Deze laatste vorm treedt geleidelijk aan in het zichtbare rond 50.000 v. Chr. en wordt homo sapiens genoemd. Volgens Rudolf Steiner waren deze eerste mensengestalten zo ijl als de geur van een bloem. Het verdichtingsproces zet zich voort. Langzaam verdicht het fysieke lichaam zich tot kraakbeen. Daarna treedt er een verharding in tot de huidige hardheid is bereikt.

Als inderdaad, teruggedacht in de tijd, de botten steeds zachter worden, kunnen er nooit fossiele resten gevonden worden van deze voorouders van de huidige mens. Kraakbeen, of nog zachter materiaal, lost nu eenmaal sneller op na het sterven, dan harde botten’.

Twee andere voordrachten van Rudolf Steiner over ‘rassen’, uit 1907 en 1923

 

Naast de twee voordrachten uit die Mission einzelner Volksseelen zijn er nog twee andere voordrachten uit het oeuvre van Rudolf Steiner die voor het grootste deel aan het thema ‘rassen’ zijn gewijd. Het gaat om een voordracht uit 1907, uit de cyclus ‘Das Johannes Evangelium’, gehouden te Basel en om een voordracht van anderhalf jaar voor zijn overlijden in 1923, uit ‘Vom Leben des Menschen und der Erde; über das Wesen des Christentums’, voor de arbeiders van de bouw van het Goetheanum in Dornach. Hoewel beide voordrachten verschillend zijn van inhoud en vooral van toonzetting, zullen we toch grote overeenkomsten zien, net als met de vierde en de zesde voordracht uit Die Mission. De belangrijkste karakteriseringen, door Steiner toegeschreven aan de verschillende mensenrassen, zullen ook hier weer terugkomen.

Het belangrijkste is wellicht dat de rasverschillen nog altijd van groot belang blijken te zijn voor de huidige tijd. Steiner gebruikt in beide voordrachten eigentijdse ‘voorbeelden’ en anekdotes om zijn stellingen te onderbouwen. Wel zal er in de voordracht uit 1907 iets passeren waarmee gesuggereerd zou kunnen worden, dat de komst van Christus de rasverschillen zou kunnen opheffen. Wellicht had Dieter Brüll deze passage voor ogen toen hij in zijn roemruchte artikel ‘De nieuwe reactionairen’ stelde dat de rasverschillen na de komst van Christus hun betekenis zouden hebben verloren. Toch zal juist op een pregnante wijze blijken dat deze stelling, juist op grond van deze voordracht, niet houdbaar is. Want Steiner verwijst wederom expliciet naar de eigentijdse situatie, wat hij overigens ook doet in de voordracht uit 1923. Bovendien stelt hij in die laatste voordracht: ‘…weil man eigentlich die ganze Gesichte und das ganze soziale Leben, auch das heutige soziale Leben nur versteht, wenn man auf die Rasseneigentümlichkeiten der Menschen eingehen kann’ (curs. FS).

Een andere parallel met Die Mission is dat zal blijken dat de indianen weer met decadentie en dood worden geassocieerd (in beide voordrachten). In de voordracht uit 1923 associeert hij het zwarte ras wederom met impulsiviteit en met het menselijke ‘driftleven’. De zwarten ‘koken van binnen’ en zijn zelfs te vergelijken met steenkool. De blanken zijn weer het meest ‘ontwikkelde ras’, waarbij het ‘denkleven’ tot volle ontplooiing is gekomen. Ook doet hij dan zijn beruchte uitspraak ‘het blanke ras is het ras van de toekomst’.

Er is echter een belangrijk verschil met hoe de Commissie van Baarda deze voordrachten heeft beoordeeld. Kwalificeerde de commissie geen van de uitspraken uit Die Mission einzelner Volksseelen als ernstig discriminerend, uit deze beide lezingen zijn wel degelijk een aantal uitspraken in de eerste categorie geplaatst. Uit GA 100 een en uit GA 349 maar liefst vijf. Dus zes van de zestien uitspraken die de commissie uiteindelijk als ernstig discriminerend classificeerde zullen hier uiteindelijk passeren.[165]

Toch zal er iets heel opmerkelijks zichtbaar worden. Alhoewel Steiner soms iets andere woorden gebruikt zegt hij nauwelijks iets anders dan dat hij in Die Mission einzelner Volksseelen al heeft gedaan. Dat maakt het zo opmerkelijk waarom dan wel deze lezingen vrij streng zijn beoordeeld en Die Mission niet. Dit zal echter vanzelf duidelijk worden wanneer beide lezingen gedetailleerd worden doorgenomen.

We beginnen met de lezing uit 1907:

 

Menschheitsentwickelung und Christus-erkenntnis

 

Das Johannes Evangelium (GA 100)

 

Siebenter Vortrag: Die Abstammung des Menschen – Das Wesen des Christus als Geist der Erde

Basel, 22 November 1907[166]

‘In einer Urkunde wie dem Johannes-Evangelium ist alles von Bedeutung und Wichtigkeit, und nichts könnte der gesagt werden, als es dort steht. Warum erscheint zum Beispiel der Heiligen Geist in Gestalt einer Taube? Es brauchte, um dies zu erklären, eine Reihe von Vorträgen. Aber man kann wenigstens eine Ahnung davon bekommen, wenn man die Menschheitsentwickelung von einem andern Gesichtspunkt aus betrachtet, als dies bis jetzt geschehen ist. Es wurde bereits in den früheren Vorträgen die für einen naturwissenschaftlich Denkenden ungeheuerliche Behauptung aufgestellt, daß der Mensch zu Anfang der Entwickelung bereits da war und daß er die Erdenentwickelung als seine eigene Entwickelung mitgemacht hat. Es darf aber selbstredend nicht vergessen werden, daß die früheren Menschen ganz anders organisiert und beschaffen waren als die heutigen. Schon der Atlantische Mensch ist seinem Außchen von dem heutigen sehr verschieden. Dieser Unterschied ist noch viel größer beim Menschen der lemurisichen Zeit und noch größer beim Menschen derjenigen Zeit, in welcher noch Mond und Sonne mit unserem Planeten verbunden waren’. [167]

Steiner stelt dat in de tekst van het Johannes Evangelie alles een diepere betekenislaag heeft. Niets staat er zomaar. Waarom verschijnt bijvoorbeeld de Heilige Geest in de gedaante van een duif? (zoals zal blijken ziet Steiner vogellichamen als mogelijke dragers voor hogere wezens, maar op dit punt komt hij later in deze voordracht terug). Het zou vele voordrachten vergen om alles uit het Johannes Evangelie te duiden. Maar dan komt hij op het centrale punt van deze voordracht. Steiner stelt dat de mens vanaf het begin bij de evolutie was betrokken, steker nog dat de hele evolutie van het leven op aarde eigenlijk de evolutie van de mens is. Dit is ook het centrale thema uit deze voordracht en overigens een wezenlijk concept uit de antroposofie (zie wederom Poppelbaum). We zijn dit al eerder tegengekomen in Die Mission einzelner Volksseelen en nog explicieter in de Akasha-kroniek, maar hier is deze notie van evolutie en het centrale thema van deze voordracht (heeft overigens veel met het Bijbelse Johannes-Evangelie te maken). Ik zal dit idee illustreren met een hedendaagse tekst (van Henk van Oort): ‘De mens is géén eindproduct, maar was vanaf het begin betrokken bij de scheppingsdaad van de engelhiërarchieën’. (wat hebben die antroposofen toch met dat géén,zie ook de van Baarda-Commissie met haar hoofdconclusie. Volgens mij wordt deze spellingsvariant ingezet als er iets volstrekt ongeloofwaardigs wordt ingezet, zo ook in dit geval. Er is dan bijna zeker sprake van wel. Want natuurlijk, de mens is geen eindproduct, maar gewoon een toevallig resultaat van de evolutie. Maar daar hebben ook de antroposofen, net als de orthodoxe Christenen, grote moeite mee, gezien de vermeende betrokkenheid bij engelenhiërarchiën en meer van dat soort hoogst ‘spirituele zaken’, FS) ‘Dr. Hermann Poppelbaum werkt deze antroposofische gedachte verder uit in zijn boek Mensch und Tier (1928)’. Zie in dit geval het model van Poppelbaum, al eerder weergegeven, maar hier fig. 1. Van Oort: ‘Het volgende beeld kan de  ingewikkelde gedachte enigszins helder maken: Laten we ons voorstellen dat de mensenkiem aanwezig is in een grote zwevende ballon. Deze mensenkiem moet zich blijkbaar in een bepaalde richting ontwikkelen voordat de ballon op de aarde landt. De ballon zweeft naar de aarde. Het moment van landing wordt steeds uitgesteld doordat zich elementen uit de mensenkiem afscheiden en als het ware uit de ballon worden gestoten. Ten eerste daalt de ballon dan minder snel en ten tweede komt er dan steeds meer ruimte vrij voor het ontwikkelen van de mensenkiem. Veel elementen worden achtereenvolgens uitgestoten: te beginnen met de mineralen, dan de planten, ongewervelde dieren, de vissen, de amfibieën, de reptielen, de vogels, de zoogdieren, de primaten en ten slotte de mens. Er zijn dus parallel twee niveaus waarop de ontwikkeling plaatsvindt: de geestelijke kern (= de ballon die naar de aarde daalt) en de lichamelijke drager die in al deze fasen zich uit de ballon verwijdert, zich materialiseert en op aarde belandt.

Fig. 1 Model Hermann Poppelbaum

De in verharding getreden vormen ontwikkelen zich ieder op hun eigen aardse wijze. Als de planten en de dieren op aarde zijn beland, vindt het proces plaats dat Darwin ‘evolutie’ noemt. Steiner vult dus aan wat Darwin zegt, spreekt hem niet tegen (?, valt over te twisten, FS). De huidige diervormen zijn ontstaan uit eeuwenlange specialisatie. Elk dier is een specialist (…) dan komt het moment dat de primaten, de mensapen, de denkbeeldige ballon verlaten en incarneren op aarde. Daarna volgen de voorlopers van de mens. Onder deze voorlopers worden in dit verband verstaan onder andere de Pekingmens, de Pithecanthropus en de Neanderthalers. De huidige mens stamt niet af van deze voorlopers en al helemaal niet van de aapachtigen, zo moge duidelijk zijn uit het voorgaande. Toen al deze voorlopers al in de zichtbare wereld waren getreden, was er in de denkbeeldige ballon, in spirituele vorm, nog een laatste vorm over. Deze laatste vorm treedt geleidelijk aan in het zichtbare rond 50.000 v. Chr. en wordt homo sapiens genoemd. Volgens Rudolf Steiner waren deze eerste mensengestalten zo ijl als de geur van een bloem. Het verdichtingsproces zet zich voort. Langzaam verdicht het fysieke lichaam zich tot kraakbeen. Daarna treedt er een verharding in tot de huidige hardheid is bereikt.

Als inderdaad, teruggedacht in de tijd, de botten steeds zachter worden, kunnen er nooit fossiele resten gevonden worden van deze voorouders van de huidige mens. Kraakbeen, of nog zachter materiaal, lost nu eenmaal sneller op na het sterven, dan harde botten’.[168]

Dit is een heleboel, maar hier is in feite uitgelegd waar deze voordracht over gaat. Alleen heeft Steiner het niet over de Pekingmens, de Pithecanthropus en de Neanderthalers, maar wel over de indianen, zoals direct hierna blijkt. Ik zal een lange passage laten zien. Dit fragment is overigens een van de zestien citaten  die de Commissie van Baarda uiteindelijk in de eerste categorie plaatste (ernstige discriminatie). Toch zullen we zien dat deze passage niet ernstiger is dan de meeste uit uitspraken van Steiner uit de Mission einzelner Volksseelen is, sterker nog, in bepaalde opzichten is deze vrijwel identiek. Het citaat zal hier vet worden weergegeven:

(cit. 152, cat. 1)  ‘Um uns hineinzuarbeiten in der Art und Weise, wie die Geisteswissenschaft über die Evolution denkt, müssen wir vom Nächstliegenden ausgehen. Nicht alle heute auf der Erde lebenden Menschen stehen auf derselben Stufe der Entwickelung. Neben den Völkern, die auf einer hohen Kulturstufe stehen, gibt es Naturvölker, welche in der Kultur weit zurückgeblieben sind. Es hat sich in der heutigen Naturwissenschaft die Anschauung herausgebildet-und sie wird mit großer Zähigkeit festgehalten, obschon neuere Tatsachen dagegen sprechen-, daß die höheren entwickelten Völkern abstammen. Diese Anschauung is den Ergebnissen der Geistesforschung nicht entsprechend. Erwähnen wir hier beispielweise die Völker, die durch Entdeckung Amerikas bekannt wurden, und schildern wir in Kürze eine Episode, die uns einen Einblick in das Geistesleben dieser Völker gewährt. Bekanntlich hatten die Weißen die Indianerbevölkerung immer weiter in das Innere des Landes Zurückgedrängt und das Versprechen, ihnen Ländereien zu geben, nicht gehalten. Ein Häuptling dieser Indianer sagte einmal zu Anführer eines europäischen Eroberungszuges: Ihr Bleichgesichter habt unsere Länder genommen und habt uns versprochen, uns andere zu geben. Aber der weiße Mann hat dem braunen Mann das Wort nicht gehalten, und wir wissen auch warum. Der bleiche Mann hat kleine Zeichen, in denen Zauberwesen stecken und aus denen erforscht er die Wahrheit, denn es ist nicht gut. Der braune Mann sucht nicht in solchen kleinen Zauberzeichen die Wahrheit. Er hört den ‘Großen Geist’ im Rauschen des Waldes, im Rieseln des Baches. Im Blitz und Donner gibt ihm der ‘Großen Geist’ kund, was recht und unrecht ist.

Wir haben in der amerikanischen Rasse eine primitive Urbevölkerung vor uns, die weit, weit zurückgeblieben ist, auch in bezog auf religiöse Weltanschauung. Aber sie hat sich bewahrt den Glauben an einen monotheistischen Geist, der aus allen Lauten der Natur zu ihr spricht. Der Indianer steht mit der Natur in so innigem Verhältnis, daß er noch in allen ihren Äußerungen die Stimme des hohen schöpferischen Geistes hört, während der Europäer so in der materialistischen Kultur steckt, daß er die Stimme der Natur nicht mehr wahrnehmen kann. Beide Völker haben denselben Ursprung, beide stammen von der Bevölkerung der Atlantis ab, die einen monotheistischen Glauben besaß, enstspungen aus einem geistigen Hellsehen. Aber die Europäer sind hinaufgestehen zu eine höhere Kulturstufe, während die Indianer stehengeblieben und dadurch in Dekadenz gekommen sind. Diesen Entwickelungsvorgang muß man immer beachten. Er läßt sich darstellen wie folgt. Im laufe der Jahrtausende verändert sich unser Panet, und diese Veränderung bedingt auch eine Entwickelung der Menschheit. Die Seitenzweige, die nicht mehr in die Verhältnisse hineinpassen, werden dekadent. Wir haben also einen geraden Entwickelungsstamm und abgehende Seitenzweige, die verfallen (siehe Zeichnung).

 

  

 

 

Fig. 2: Evolutiemodel GA 100 (7) nr. 1

 

Von dem Punkte der atlantische Zeit, wo Europäer und Indianer noch miteinander vereint waren, weiter zurückgehend, kommen wir in eine Zeit wo die Körper des Menschen noch verhältmäßig weich, von gallertartiger Dichtigkeit war. Da sehen wir wieder Wesen sich abzweigen und zurückbleiben. Diese Wesen entwickeln sich weiter, aber in absteigende Linie, und aus ihnen entsteht das Affengeschlecht.Wir dürfen nicht sagen, der Mensch stamme vom Affen ab, sondern beide. Menschen und Affen, stammen von einere Form ab, die aber eine ganz andere Gestalt hatte als die Affen und heutigen Menschen. Die Abzweigung erfolgte von einem Punkte, wo diese Uniform die Möglichkeit hatte, einerseits aufsteigen zum Menschen und andrerseits hinunterzufallen, zum Zerrbilde des Menschen zu werden‘. (einde cit. 152).[169]

Zie hier een van de zeldzame passages die door de Commissie van Baarda als ernstig discriminerend werd omschreven. Vanzelfsprekend heeft de commissie dit uitvoerig toegelicht. Ik zal in dit geval de annotatie en de motivering hier integraal weergeven:

‘Annotatie: In de boekuitgave van deze lezing is een tekening opgenomen waarin kort na elkaar van de hoofdlijn van de ontwikkeling van Atlantis-bewoner tot Europeaan twee aftakkingen lopen van respectievelijk het apengeslacht en de indianen. Bij beide aftakkingen staat: ‘Decadente aftakking’. De tekening is gemaakt naar schetsen van de bovengenoemde toehoorders. Een eventuele originele tekening is niet bewaard gebleven. Volgens de heer Kugler van de Rudolf Steiner Nachlassverwaltung mag men echter aannemen dat het om een getrouwe kopie van Steiners tekening gaat. In de lezing van 22 november 1907, waar het bovengenoemde citaat uit stamt, plaatste Steiner het evolutiebegrip van Ernst Haeckel naast het antroposofische evolutiebegrip (…) Kort samengevat houdt dit evolutiebegrip, dat naast het hele mineraal-, planten-, en dierenrijk zijn ontstaan als aftakkingen van de mensheidsontwikkeling. Geestelijk gesproken was de mens er het eerste en de andere rijken hebben zich successievelijk uit de mensheidsontwikkeling losgemaakt. In het antroposofische evolutiebegrip is niet de mens uit de aap ontstaan, maar is de aap het laatste dier dat uit de mensheidsontwikkeling is losgeraakt. Aan het begin van deze afstammingsgeschiedenis stond de aap nog dichter bij de mens dan nu. Dat is nu nog terug te vinden in het feit dat de uiterlijke overeenkomsten tussen pasgeboren apen en pasgeboren mensen veel groter zijn dan tussen volwassen apen en volwassen mensen. De ontwikkeling tot aan het huidige apengeslacht noemde Steiner in deze lezing een decadente aftakking van de ontwikkeling van de mens.

Geheel anders ontwikkelde zich meer dan 10.000 jaar geleden, gedurende de tijd van Atlantis en daarna, de ‘decadente aftakking’ van de indianen. Deze groep bleef binnen de grenzen van de mensheidsontwikkeling (?! FS) en kon daarom gelegenheid bieden aan zielen tot incarnatie. Zij werd in een later stadium gevormd dan het apengeslacht, reden waarom zij in de tekening tussen apen en Europeanen in staat.(de indianen staan er niet alleen ‘tussen’ ze worden ook weggezet als ‘decadent’, FS[170])

Het woord ‘decadente aftakking’ heeft betrekking op de bewustzijnsontwikkeling van de Atlantische bevolkingsgroep waaruit de indianen zijn voortgekomen. Deze bewustzijnsontwikkeling gaat van een stadium waarin de geestelijke wereld met een dromend helderziend bewustzijn als godenwereld werd waargenomen, naar het huidige stadium waarin dagbewustzijn en het denkvermogen dit droombewustzijn hebben afgelost. In de Atlantische tijd was de mens nog niet helemaal ontwaakt in de wereld van de zintuigen, in plaats daarvan kon hij de wereld van de geest bovenzinnelijk waarnemen. Pas in de tijd na Atlantis werden langzamerhand de zintuiglijke waarneming en het verstandelijke denken veroverd. De indianen behielden nog lange tijd het in Atlantis vanzelfsprekende vermogen om in de natuur werkzame geestelijke krachten helderziend waar te nemen. Zij vormden de Grote Geest (? FS). De Europeanen kunnen door hun materialistische cultuur deze stem van de natuur in het algemeen niet meer waarnemen.

Steiner noemde in deze lezing de indianen decadent, omdat zij deze bewustzijnsontwikkeling na Atlantis als ras niet hadden meegemaakt. Dat laatste zegt niets over de bewustzijnsontwikkeling van individuele indianen, helemaal niet over onze tijd, waar bovendien het oude Atlantische vermogen om tot de Grote Geest in de natuur helderziend waar te nemen is verdwenen (wie zegt dat?! Steiner zeker niet! FS).

Motivering: De schetsen die bij dit citaat  horen zijn doorslaggevend geweest om dit citaat in categorie I in te delen. Hierin worden blanken bovenaan in de evolutie vermeld, nadat eerst apen en indianen genoemd zijn. Dit suggereert een suprematie van het blanke ras, welke niet acceptabel is. Zoals blijkt uit par. 3.3.4.4 is niet met absolute zekerheid vast te stellen vanuit welke evolutieleer de schets begrepen dient te worden: vanuit die van Darwin of die van Haeckel zijn deze tekeningen niet correct en vanuit de evolutieleer van Steiner zijn de tekeningen incompleet. Zou de tekening vanuit Steiners visie compleet zijn geweest, dan had niet alleen de evolutie geschetst moeten worden, maar ook de involutie’.[171]

Tot zover de van Baarda-commissie. Om met de laatste opmerking te beginnen. Met het ontbreken van de ‘involutielijn’ heeft de commissie wel enigszins een punt, maar kijk dan goed naar de tweede tekening. Daar staat de involutie wel weergegeven, niet al een afdalende lijn, zoals bij Poppelbaum, maar weergegeven aan de linkerkant (de begrippen Polaris, Hyperborea, Lemurië, Atlantis). De tekening is dus wel zeer schematisch maar zeker niet incompleet. Ik zal nogmaals het model van Poppelbaum tonen (zie afb.1), maar alle ingrediënten zijn in principe weergegeven in de tweede tekening. Dus dit verontschuldigende argument gaat niet op.

Dan de bewering dat deze tekening niet zou gaan over hedendaagse indianen. Steiner sprak deze woorden uit in 1907. In december 1890 had het bloedbad van Wounded Knee plaatsgevonden, dus een kleine zeventien jaar daarvoor. Iets verderop zou blijken dat hij nog een keer verwijst naar een gebeurtenis uit de negentiende eeuw. Dus dat Steiner het niet over hedendaagse indianen zou hebben lijkt me erg onwaarschijnlijk. Bovendien, wat zijn hedendaagse indianen in Steiners visie?  In die Mission, vierde voordracht: ‘Nicht etwa deshalb, weil es den Europäern gefallen hat, ist die indianische Bevölkerung ausgestorben, sondern weil die indianische Bevölkerung die Kräfte erwerben mußte, die sie zum Aussterben führten’. Als het aan Steiner ligt zijn er dus geen hedendaagse indianen. ‘De enige hedendaagse indiaan is een dode indiaan’, vrij naar de beruchte uitspraak, toegeschreven aan generaal Sheridan ‘De enige goede indiaan is een dode indiaan’ uit 1869, dus nog niet eens zo gek lang daarvoor.[172] Dus dit lijkt me een niet ter zake doend argument van de commissie.

Maar wat misschien het allerbelangrijkste is: de indianen zijn een decadente afwijking ten opzichte van de lineaire evolutie van oerknal tot Ariër. Daar komt het wel op neer, zowel in de tekst als in de tekening. Steiner zegt: ‘Wir haben in der amerikanischen Rasse eine primitive Urbevölkerung vor uns, die weit, weit zurückgeblieben ist, auch in bezog auf religiöse Weltanschauung’. Dat is niet zomaar een kwalificatie. Lijkt me ook pijnlijk voor allerlei lieden die zowel met de antroposofie sympathiseren, als met de ‘Indiaanse spiritualiteit’ (ik ken er zelf genoeg, die overigens volstrekt oprecht zijn, omdat onder veel oppervlakkige sympathisanten met de antroposofie dit aspect van Steiners gedachtegoed niet zo algemeen bekend is). En dan is er nog steeds geen sprake van rassenleer? Want vergelijk dit nogmaals met Steiners eerder besproken uitspraken uit andere werken? Bovendien, wat wist de commissie zelf te melden bij citaat 54 uit de Akasha-kroniek? Het blijkt juist voor deze voordracht buitengewoon interessant te zijn:

‘De mens is van oorsprong een geestelijk wezen. In de lange wordingsgeschiedenis als aards wezen ontstonden als nevenontwikkeling naast en uit de mens het dierenrijk, het plantenrijk en minerale rijk (zie hiervoor weer het model van Poppelbaum om deze gedachtegang inzichtelijk te maken, FS). Zowel de aardse als de geestelijke mens maakten in deze lange wordingsgeschiedenis een ontwikkeling door. Het dier is in die zin niet de voorloper van de mens, maar de (geestelijke) mens is de voorloper van de aardse dieren en de aardse mens (zie hier het antropo-centrisme van Steiner, FS). De laatste blijft ‘im Gebiet des Menschlichen’, de dieren maken zich daarvan los.

Het ontstaan van de voorlopers van de huidige dieren speelde zich af in wat in de antroposofie de Lemurische tijd wordt genoemd. De oorspronkelijke diervormen waren van de toenmalige menselijke lichaamsvormen afgeleid en waren volgens Steiner hoger ontwikkeld dan de huidige diersoorten. De toenmalige menselijke lichamen lieten overigens nog geen fossiele resten na, omdat ze nog niet voldoende verhard waren (dit hebben we eerder gezien bij Steiner aan het begin van zijn beschrijving van Atlantis, FS). De huidige apen stammen op die manier af van relatief hoger ontwikkelde dieren, die zelf weer van de toenmalige mensen afstamden. In die zin noemde Steiner ‘die Affen rückgebildete Menschen einer vergangenen Epoche. So war der Mensch einstmals unvollkommener war als heute, so waren sie einmal volkommener als wie heute sind’. De mensen hebben zich verder ontwikkeld, de apen waren ‘in hun mens-stadium’ volmaakter dan ze nu zijn.

Ook met betrekking tot wat hij wilde volksstammen noemde, keerde Steiner zich tegen het idee dat deze zich aan het begin van een ontwikkeling zouden bevinden. Het waren volgens hem juist de nakomelingen van groepen van toenmalige voorlopers van de huidige mensen die hoog ontwikkeld waren, maar daarna in hun ontwikkeling waren teruggegaan en primitief waren geworden’.[173]

Deze uitleg zou perfect gepast hebben bij de hier te bespreken passage. Want bovenstaand legt Steiner het achterliggende systeem van zijn rassenleer uit, zo’n beetje wat de commissie ook doet met haar toelichting bij citaat 54 uit de Akasha-kroniek (wellicht onbedoeld, want er was juist géén sprake van rassenleer).

Wat verder nog interessant is aan dit citaat is dat Steiner wederom hetzelfde citaat gebruikt van een indiaans stamhoofd om zijn visie op de indianen te onderbouwen. De herkomst van dit citaat is inmiddels bekend, het ging om de woorden van een Choctaw hoofdman, gericht aan een commandant van het Amerikaanse leger in 1834, later opgetekend in Der Occultismus der nordamerikanischen Indianer van Dr. L. Kuhlenbeck, Leipzig, 1896. Maar wederom legt Steiner zijn eigen visie in deze woorden. Het feit dat deze Choctaw hoofdman sprak over de vernietiging van zijn volk en zijn cultuur, wil nog niet zeggen dat het Steiners theorieën over de indianen bevestigt.

Verder is dit citaat niet wezenlijk anders dan de verschillende passages uit Die Mission einzelner Volksseelen. Om nogmaals een fragment uit de zesde voordracht aan te halen: (cit. 116, cat. 2) ‘Auf das Drüsen-System endlich – nur auf dem Umwege durch alle anderen Systeme – wirkt dasjenige, was wir bezeichnen können als die abnormen Geister der Form, die im Saturn ihren Mittelpunkt haben. Da haben wir in allem, was wir als Saturn-Rasse zu bezeichnen haben, in allem, dem wir den Saturn-Charakter beizumessen haben, etwas zu suchen, was sozusagen zusammenführt, zusammenschließt das, was wieder der Abenddämmerung der Menschheit zuführt, deren Entwickelung in gewisser Weise zum Abschluß bringt, und zwar zu einem wirklichen Abschluß, zu einem Hinsterben. Wie sich das Wirken auf das Drüsensystem ausdrückt, sehen wir an der indianischen Rasse. Darauf beruht die Sterblichkeit derselben, ihr Verschwinden. Der Saturn-Einfluß wirkt durch alle anderen Systeme zuletzt auf das Drüsensystem ein. Das sondert aus die härtesten Teile des Menschen, und man kann daher sagen, daß dieses Hinsterben in einer Art Verknöcherung besteht, wie dies im Äußeren doch deutlich sich offenbart. Sehen Sie sich doch die Bilder der alten Indianer an, und Sie werden gleichsam mit Händen greifen können den geschilderten Vorgang, in dem Niedergang dieser Rasse. In einer solchen Rasse ist alles dasjenige gegenwärtig geworden, auf eine besondere Art gegenwärtig geworden, was in der Saturnentwickelung vorhanden war; dann aber hat es sich in sich selber zurückgezogen und hat den Menschen mit seinem harten Knochensystem allein gelassen, hat ihn zum Absterben gebracht‘. (einde citaat 116) of (citaat 117, cat. 2) ‘Man fühlt etwas von dieser wirklich okkulten Wirksamkeit, wenn man noch im neunzehnten Jahrhundert sieht, wie ein Vertreter dieser alten Indianer davon spricht, daß in ihm lebt, was vorher für die Menschen groß und gewaltig war, das aber die Weiterentwickelung unmöglich mitmachen konnte. Es existiert die Schilderung einer schönen Szene, bei welcher ein Führer der untergehenden Indianer einem europäischen Eindringling gegenübersteht. Denken Sie sich, was da Herz gegen Herz fühlt, indem sich zwei solche Menschen gegenüberstehen: Menschen, die von Europa herüberkamen, und Menschen, die in frühester Zeit, als die Rassen verteilt wurden, nach Westen hinübergegangen sind. Da haben die Indianer nach Westen hinübergenommen alles, was groß war in der atlantischen Kultur. Was war für den Indianer das Größte? Es war, daß er noch ahnen konnte etwas von der alten Größe und Herrlichkeit eines Zeitalters, das in der alten atlantischen Zeit vorhanden war, wo noch wenig um sich gegriffen hatte die Rassenspaltung, wo die Menschen hinaufschauen konnten nach der Sonne und wahrzunehmen vermochten die durch das Nebelmeer eindringenden Geister der Form. Durch ein Nebelmeer blickte der Atlantier hinauf zu dem, was sich für ihn nicht spaltete in eine Sechs- oder Siebenheit, sondern zusammenwirkte. Das, was zusammenwirkte von den sieben Geistern der Form, das nannte der Atlantier den Großen Geist, der in der alten Atlantis dem Menschen sich offenbarte. Dadurch hat er nicht mit aufgenommen das, was die Venus-, Merkur-, Mars- und Jupiter-Geister bewirkt haben im Osten. Durch dieses haben sich gebildet alle die Kulturen, die in Europa in der Mitte des neunzehnten Jahrhunderts zur Blüte gebracht wurden. Das alles hat er, der Sohn der braunen Rasse, nicht mitgemacht. Er hat festgehalten an dem Großen Geist der urfernen Vergangenheit. Das, was die anderen gemacht haben, die in urferner Vergangenheit auch den Großen Geist aufgenommen haben, das trat ihm vor Augen, als ihm ein Blatt Papier mit vielen kleinen Zeichen, den Buchstaben, von welchen er nichts verstand, vorgelegt wurde. Alles das war ihm fremd, aber er hatte noch in seiner Seele den Großen Geist. Seine Rede ist uns aufbewahrt; sie ist bezeichnend, weil sie auf das Angedeutete hinweist, und sie lautet etwa so: «Da in dem Erdboden, wo die Eroberer unseres Landes schreiten, sind die Gebeine meiner Brüder begraben. Warum dürfen die Füße unserer Überwinder über die Gräber meiner Brüder schreiten? Weil sie im Besitze sind dessen, was groß macht den weißen Mann. Den braunen Mann macht etwas anderes groß. Ihn macht groß der Große Geist, der zu ihm spricht in dem Wehen des Windes, in dem Rauschen des Waldes, dem Wogen des Wassers, in dem Rieseln der Quelle, in Blitz und Donner. Das ist der Geist, der für uns Wahrheit spricht. Oh, der Große Geist spricht Wahrheit! Eure Geister, die ihr auf dem Papiere hier habt, und die dasjenige ausdrücken, was für euch groß ist, die sprechen nicht die Wahrheit.» So sagte der Indianerhäuptling von seinem Standpunkte aus. Dem Großen Geiste gehört der braune Mann, der blasse Mann gehört den Geistern, die in schwarzer Gestalt als kleine zwerghafte Wesen -er meinte die Buchstaben – auf dem Papier herumhüpfen; die sprechen nicht wahr. – Das ist ein welthistorischer Dialog, der gepflogen worden ist zwischen den Eroberern und dem letzten der großen Häuptlinge der braunen Männer. Da sehen wir, was dem Saturn mit seinem Wirken angehört und was aus dem Zusammenwirken mit anderen Geistern in einem solchen Momente, wo zwei Richtungen sich begegnen, auf der Erde entsteht‘. (einde citaat 117)

De overeenkomsten zijn opmerkelijk, alleen heeft de Commissie van Baarda de passages uit Die Mission niet in de eerste categorie willen plaatsen, dat is eigenlijk het belangrijkste verschil (en natuurlijk de twee tekeningen, die de commissie in haar motivatie heeft meegewogen). Maar het is in dit verband misschien wel weer interessanter om de continuïteit van Steiners visie zichtbaar te maken. Want wederom is hier het verhaal verteld van te vroeg verharde mensvormen, die decadent zijn geworden en hun langste tijd gehad hebben. Daarom moesten de indianen sterven. In de woorden van Maarten Ploeger: ‘Met deze karakteristieken voor ogen kan Steiners uitspraak in de Volkszielen (vrij weergegeven): ‘De indianen moesten uitsterven en de kolonisten waren het uiteindelijke instrument’, in een juist daglicht worden gesteld. Het is allerminst een excuus voor het botvieren van de blanke moordcapaciteit; die schuld hebben wij hoe dan ook op ons geladen (evenmin kan de nog steeds voortgaande uitroeiing van de Amazone-indianen hiermee op welke wijze dan ook aanvaardbaar worden gemaakt). Zoals een ouder mens aan een op zichzelf niet zo dramatische ziekte licht kan bezwijken, zo betekende de confrontatie met de blanke expansiedrift voor de indianen meer dan een reeks ongelijke oorlogen. De indiaanse cultuur had à priori de bevattelijkheid om hieraan te gronde gaan (zie bijvoorbeeld de Wovoka-episode, uitmondend in de ‘zelfdestructie’ onder leiding van Sitting Bull bij Wounded Knee)’.[174]  Maar geef dan toe dat er sprake is van rassenleer.

Tot zover citaat 152. Verder blijkt deze lezing bijzonder verhelderend te zijn over hoe Steiner tegen de evolutie aankeek:

‘Wir wollen die Abstammungslehre nur so weit verfolgen, als nötig ist, um den Zusammenhang zu finden mit dem, was in früheren Vorträgen gesagt worden ist. Bei den alten Atlantische Menschen war der Ätherleib noch außerhalb des physischen Körpers. Heute ist nur noch der Astralleib des Menschen, und zwar im Schlafe, außerhalb des physischen Körpers. Heute ist daher der Mensch nur im Schlafe imstande, die Müdigkeit des physischen Körpers zu überwinden, weil da sein Astralleib außerhalb des physischen Körpers ist und so die Möglichkeit hat, sich an demselben zu betätigen. Weitere Einflüsse auf den physischen Körper sind jetzt nicht möglich. Nur die Überreste solcher Einwirkung sind noch geblieben in den Erscheinungen, wie Erröten bei Scham, Erblassen bei Angst und Schreck und so weiter. Je mehr wir aber zurückgehen in der atlantischen Zeit und je mehr der Ätherleib außerhalb des physischen Leibes war, desto mehr war er imstande, umgestaltend zu wirken auf den physischen Leib. Die Herrschaft des Ätherleibes über den physischen Leib war in früherer Zeit deshalb so groß, weil der physischen Leib noch viel biegsamer und geschmeidiger war als jetzt. Zu einer Zeit der menschlichen Entwickelung, wo der physischer Leib erst eine feigliedrige Anlage zum Knochengerüst hatte, war die Macht des Ätherkorpers über den physischen Leib so groß, daß der Mensch die Fähigkeit hatte, einen Arm, eine Hand beliebig zu verlängern, auch beliebig Finger  daraus hervorzustrecken und so weiter. Solches erscheint dem heutigen Menschen als etwas Absurdes. Es wäre ganz unrichtig, sich den Lemurische Menschen so zu denken wie den heutigen. Der lemurische Mensch ging nicht etwa wie ein Mensch von heute auf seinen Gliedern; er war mehr oder weniger ein Luftwesen. Alle Organe des heutigen Menschen waren nur andeutungsweise vorhanden; er konnte sich metamorphosieren. Es ist gänzlich unrichtig , sich vorzustellen, die lemurischen Menschen wären den heutigen, wenn auch grotesk, so doch ähnlich gewesen. Auch in der atlantischen Zeit war der menschliche Körper noch formbar und konnte durch den Willen von innen heraus umgestaltet werden. Dies hatte seine Begründung darin, daß der Ätherleib, teilweise noch außerhalb des physischen Körpers war. So hat der Ätherleib gearbeitet an der äußeren Gestalt, und die Wesen, welche nicht in der richtigen Art an ihrem Leib arbeiteten, haben sich zu dem entwickelt, was wir heute Affen nennen. So sind dies Karikaturen der heutige Menschen entstanden. Sie stammen von uns ab, nicht wir von ihnen. Man kann hier die Frage aufwerfen: Warum spalteten sich gerade die Affen ab, warum blieb ein Teil auf einer

Fig. 3: Evolutiemodel GA 100 (7), nr 2

niedrigen Stufe zurück als Seelenlose Wesen- hier ist die höhere Seele gemeint, nicht der Astralleib? Es kamen eben andere Verhältnisse. Der Mensch paßte sich denselben an, sie aber vermochten dies nicht. Ihr physischer Leib verhärtete, während der Mensch seinen physischen Körper weich und bildsam erhalten konnte. Im Begin der erdenentwickelung haben wir uns den Menschen vorzustellen mit einen feinen ätherischen Körper. Diesen hat er immer mehr umgebildet. Ein Hellseher hätte damals den Menschen in Form einer Kugel wahrgenommen. Die Zeichnung auf Seite 243 (zie fig. 3) soll den Stammbaum der Entwickelung erläutern’.[175]

Steiner verwijst hier naar het tweede evolutiemodel. Behalve dat eruit deze tekening blijkt dat volgens Steiner de Ariër een hogere mensvorm zou zijn dan de indiaan, laat deze tekening ook duidelijk de invloed zien van Ernst Haeckel op Steiners gedachtegoed (het van Baarda-rapport noemde Haeckel al in het commentaar). Steiner zal hem in de passage hierna ook nog aanhalen. Hij legt dan ook uit wat zijn belangrijkste verschil is met Haeckel. Maar het lijkt mij nuttig om eerst een beknopte inleiding te geven op Enst Haekels recapitulatietheorie (overgenomen uit Hulspas en Nienhuys):

 

Recapitulatietheorie

‘Een door de Duitse bioloog Ernst Haeckel ontworpen theorie die zegt dat alle levende wezens in de ontwikkeling voorafgaand aan de geboorte in kort bestek de stadia doorlopen die hun voorouders- volgens de evolutietheorie van Charles Darwin hebben doorlopen. Een

menselijke embryo doorloopt bijvoorbeeld tijdens zijn groei stadia waarbij het achtereenvolgens lijkt op een sponsachtig dier, een vis, een amfibie en uiteindelijk een mens.

Om het wat hoogdravender te zeggen: de ‘ontogenese’ recapituleert de ‘fylogenese’. Haeckel noemde dit in 1872 de fundamentele wet.

Fig. 4 Illustratie evolutiemodel Ernst Haeckel (recapitulatietheorie)

De recapitulatietheorie maakte volgens Haeckel al dat speuren naar fossielen overbodig: de ontwikkeling van het leven was in het ei of de baarmoeder te volgen. Darwin en zijn grote verdediger, Thomas Huxley, waren aanvankelijk wel gecharmeerd van het idee, maar later

bekroop hen de twijfel, vooral omdat Haeckel het gebruikte om aan te tonen dat de materie was doortrokken van een sturende Geist– een vorm van filosoferen waar beide Britten niets

van moesten hebben (en we weten nu dat dit bij Steiner en de antroposofie het tegenovergestelde is, zie alle tirades tegen het ‘materialisme’, FS). Een ander probleem was dat de stadia die Haeckel meende te zien, veel minder duidelijk waren dan gehoopt. Wanneer bij een bepaalde soort een lichaamsdeel of orgaan sterk ontwikkeld is, wordt dat deel al gevormd in een zeer vroeg (volgens de recapitulatietheorie té vroeg) stadium. Zo begint de groei van de menselijke hersenen veel ‘eerder’ dan men op grond van de recapitulatietheorie mag verwachten. De plaatjes van embryo’s waarmee Haeckel zijn theorie illustreerde (zie afb. 8 ), werden al spoedig als vervalsingen beschouwd. Kritiek hierop werd door vooraanstaande biologen al in 1909 weggewimpeld, omdat ze meenden dat die kritiek ook de evolutiegedachte ondermijnde.

Tegenwoordig beschouwen biologen de recapitulatietheorie als achterhaald. Er is duidelijk sprake van een uniformiteit in de ontwikkeling van het ongeboren leven, maar deze wordt veroorzaakt door de opeenvolgende activiteit van een beperkt aantal fundamentele genen die informatie bevatten over het ‘plan’ dat aan ieder dier ten grondslag ligt. De gelijkenis van de vroege ontwikkelingsstadia betekent slechts dat de mutaties in de afgelopen honderden miljoenen jaren het meest betrekking hebben op de veel grotere aantallen genen die de vorming van latere stadia besturen. De door Haeckel aangetoonde overeenkomsten vormen dus wél een sterke aanwijzing voor de gemeenschappelijke oorsprong van het leven op aarde.

Haeckels theorie gold decennia lang als een belangrijke ontdekking. Zij had grote invloed op het ‘wetenschappelijk racisme’ en de discussies over de ‘missing link’. Spoedig ontstond er een psychologische versie waarin de ontwikkeling die het kind doorliep, opgevat werd als de recapitulatie van de stadia der menselijke beschaving, die op hun beurt weer werd vergeleken met de leefwijzen van ‘primitieve volkeren’ (beide zeer herkenbaar in de antroposofie, FS). Kinderen doorliepen een ‘negerstadium’ en tijdens de puberteit een ‘mongoloïde stadium’, alvorens volwassen te worden en het stadium van de beschaafde blanke man te bereiken (zie hier een belangrijke bron voor Steiners uiteenzettingen in Die Mission, FS). Vrouwen bleven in het mongoloïde puberale stadium steken en waren daardoor behept met puberale trekjes als labiel, bijgelovig en emotioneel – eigenschappen die ook karakteristiek zouden zijn voor het mongoloïde ras (en aanleiding gaven tot de aanduiding ‘mongolisme’ voor het syndroom van Down).

Ook de pedagogiek van Rudolf Steiner en de theorie van Sigmund Freud dat het kind verschillende seksuele stadia doorloopt, zijn geïnspireerd op de recapitulatietheorie. Steiner koppelde de ontwikkeling van kind naar volwassene aan de ontwikkeling van beschaving. Pas in de hogere klassen mogen kinderen in aanraking komen met de ‘hogere’ Germaanse cultuur. Freud meende dat het universele verbod op incest, net als godsdienst en maatschappelijke regels, voortvloeide uit een dramatische gebeurtenis uit een ver verleden: de jonge mensen zouden ooit de leider vermoord hebben om zich toegang tot de vrouwen te verschaffen. Deze gebeurtenis wordt in ieder individu herhaald wanneer deze de oedipale fase in de ontwikkeling doormaakt’.[176]

Tot zover Hulspas en Nienhuys en verder met Steiner. In de volgende passage  laat Steiner duidelijk zien hoe hij Haeckels model heeft verwerkt:

‘Ziemlich spät in der atlantische Zeit zweigte die Art ab, die sich dann später zu den heutigen Affen gestaltete. Früher in der atlantischen Zeit haben sich gewisse höhere Säugtiere abgezweigt; gewisse niedere Saugtiere zweigten sich in der ältesten atlantische Zeit ab. Der physische Mensch war damals von Entwickelungswert eines Säugtiers; nur sind die Säugtiere auf dieser Stufe stehengeblieben, während der Mensch sich weiterentwickelt hat. In noch früherer Zeit stand der Mensch in Entwickelungswert eines Reptils. Der Leib war ganz andrs als der heutigen Reptils, aber das Reptil hat sich herausgebildet, indem seine leibliche Entwickelung in Dekadenz gefallen ist. Der Mensch hat hat seine inneren Glieder zur Entwickelung gebracht, das Reptil dagegen blieb zurück. Es ist ein zurückgebliebener Bruder des Menschen. Noch früher zweigte sich das ab, was die Vogelart wurde. Und noch weiter zurück stand der Mensch auf der Stufe, die im heutigen Fischengeschlecht bewahrt ist. Auf der Erde war damals nichts Höheres vorhanden als komplizierte Fischformen. In unferner Zeit stand der Mensch auf der Stufe eines wirbellosen Tieres. Und in die ältesten Zeit abgezweigt, und so auf unsere Zeit gekommen, ist das einzellige Wesen, das Haeckel Moneren nennt, das einen in der ältesten Zeit abgezweigten Bruder des Menschen darstellt. Wenn wir aus dieser Entwickelungsreihe den Stammbaum des Menschen bilden, so wird dieser genau übereinstimmen mit dem Stammbaum, den Haeckel in seinen Schriften aufgestellt hat:

• 1. Moneren
• 2. Einzellige
• 3. Vielzellige
• 4. Hohkugeln
• 5. Urdarmtiere
• 6. Plattentiere
• 7. Schnurwürmer
• 8. Kiemendarmwürmer
• 9. Urchordatiere
• 10. Schädellose
• 11. Rundmäuler
• 12. Urfische
• 13. Smelzfische
• 14. Lurchfische
• 15. Kiemenlurche
• 16. Schuppenlurche
• 17. Proreptilien
• 18. Säugereptilien
• 19. Ursäuger
• 20. Beuteltiere
• 21. Halbaffen
• 22. Hundsaffen
• 23. Menschenaffen
• 24. Affenmenschen

• 25. Sprechende Menschen

Wir könnten auch ohne weiteres Haeckels Stammbaum übernehmen, der Unterschied ist nur der, daß Haeckel erst die Tierformen entstehen und diese sich dann bis zum Menschen hinaufeintwickeln läßt, während wir in der Uniform berietst den Menschen sehen und die Tierwelt nur als Abzweigung, als entartete Menschen betrachten. Tatsächlich is der Mensch der Erstgeborene der Erde; er hat sich gerader Linie weiterentwickelt, hat die andern Wesen an den verschiedenen Etappen zurückgelassen’.[177]

Zie hier Steiners toepassing van Haeckels evolutieleer, maar dan verpakt in een esoterische vorm. En er is nog een principiëler verschil. Waar Haeckel ook de mens ziet als een fase in de evolutie, is bij Steiner de mens zo’n beetje de essentie van de evolutie. Dieren zijn in Steiners visie ‘gedegenereerde mensvormen’ die in een vroeg stadium zijn uitgestoten. De mens is het absolute hoogtepunt van de evolutie, of, als we Steiners tekeningen serieus moeten nemen, de Arische mens. Alle andere dieren, inclusief de indianen, zijn mindere vormen van de schepping ondergeschikt aan de mens naar Arisch model. Ik denk niet dat het overdreven is om dit te stellen. Want pas bij de laatste vorm komen de geestelijke lijn van de involutie (hier weggelaten tot grote teleurstelling van de commissie van Baarda) en de materiële evolutielijn tot elkaar. In Poppelbaums model is dit wel goed te zien. Maar als dit volledig was uitgetekend, lijkt het me niet ontlastend voor de door Steiner uitgetekende evolutiemodellen, eerder het tegenovergestelde. Want ook dan zou, of misschien nog wel meer, gestipuleerd worden dat de Arische mens het ultieme hoogtepunt van de schepping is.

Hierna krijgt de lezing een meer esoterisch karakter. Steiner gaat nu wel enigszins op een paar elementen uit het echte Evangelie van Johannes in, maar past ze toe als analogieën voor zijn eigen scheppingsverhaal. Eerst nog wat meer toelichting bij zijn eigen variant op ‘Haeckels stamboom’. De vogels blijken hierin een unieke positie in te nemen, zoals ook te zien in de tweede tekening, waar de vogels de enige zijn die ‘naar boven aftakken’ van de hoofdstroom. Dit heeft echter een Bijbelse reden:

‘Wenn wir den Zeitpunkt betrachten, wo die Vögel und Reptilien sich abgezweigt haben, so sehen wir, daß damals tatsächlich physische Menschenformen vorhanden waren, die den späteren Vogelarten, und solche, die den späteren Reptilien ähnlich waren. Der Seher sicht zurück in jene ferne Zeit, in welcher die geistige Wesenheit des Menschen noch nicht von seinem Körper Besitz ergriffen hatte.  Er sieht die Gattungsseele des Menschen, die den vogelartigen Körper umschwebt. Hier blieben jene geistigen Wesenheiten zurück, die nicht nötig hatten, hinunterzusteigen in den physischen Plan. Nachdem sie bis zu dieser Stufe der physischen Welt heruntergekommen waren, entwickelten sie sich wieder zum Geistigen hinauf. Es sind die Wesenheiten des astralischen Planes, der Welt des Heiligen Geistes, die sich den Luftkreis als ihr Reich bewahrt haben, gleich wie der Mensch die physische Erde, den Erdkreis als sein Reich in Besitz nimmt.  Diese Wesen muß man sich auch in der Vogelgestalt vorstellen, wenn sie sich uns physisch sichtbar machen sollen. Daher muß der Schreiber des Johannes-Evangelium den Heiligen Geist, der in die Bewußtsinsseele des Jesus hinuntersteigt und sie erfüllt als Geistselbst, unter dem Symbolum einer Taube darstellen. Von Wunderbare Tiefe erscheint uns dieses Symbolum, wenn wir es im Zusammenhang mit der Menschheitsentwickelung betrachten’.[178]

Steiner zegt dus dat in de archetypische vorm die wij nu gedeeltelijk kennen als ‘vogels’, zich entiteiten afsplitsten van de evolutielijn van de wezens die het ‘aarde-domein’ moesten bevolken. Zoals de mens het aarde-domein in zijn bezit zou nemen, zo zou het domein van de lucht toebehoren aan de vogels. Ook dat heeft een functie. Wezens die wij als vogels waarnemen, zijn soms entiteiten uit de geestelijke wereld. Steiner noemt als voorbeeld de duif die Jezus tot Christus bezielde met de Heilige Geest, in het Evangelie van Johannes: ‘Verder getuigde Johannes: ‘Ik heb de Geest als een duif uit de hemel zien neerdalen en Hij bleef op Hem rusten’ (Joh. 1: 32)[179]. Steiner gaat verder met het duiden van de evolutie aan de hand van Christelijke symboliek, zoals hij die meent te vinden in het Evangelie van Johannes:

‘Wir wollen das, was im Johannes-Evangelium geschrieben steht, noch von einem andern Gesichtpunkte aus Zusammenhang bringen mit der Menschheits-Erdenentwickelung. Wir sollen dabei eine Vorstellung der Rosenkreuzerschule in aller Kürze wiederholen. Dem Schüler wird auf einer gewissen Stufe der Entwickelung etwa folgendes gesagt: Betrachten wir die Pflanze in ihrem Verhältnis zum Menschen. Die Pflanze richtet die Wurzel nach unten, nach dem Mittelpunkt der Erde, dem sitze ihres Ich. Ihre Bevruchtungsorgane wendet sie keusch der Sonne, dem Licht zu. Im Lichte der Sonne erschließt sie ihre Blüte indem läßt sie die Frucht reifen. Diese befruchtende Wirkung des lichtes nennt man geheimwissenschaftlich die Berührung durch die heilige Liebeslanze der Sonne. Sie lockt hervor die Blüte und bewirkt die Fruchtbarkeit der Erde. Was die Pflanze in die Erde versenkt, die Wurzel, das entspricht dem Haupt des Menschen. Der Mensch richtet sein Haupt der Sonne, dem Licht entgegen. Und was die Pflanze dem Lichte zuwendet, die Befruchtsorgane, die neigt er schamhaft der Erde zu. Der Mensch ist das umgedrehte Bild der Pflanze. Das Tier steht mitten zwischen beide. Die Pflanze zeichnet man vertikal der Erde zugerichtet, den Menschen ebenso vertikal von der Erde abgewendet, das Tier horizontal. So erhält man die Form des Kreuzes. Plato drückt dies aus, indem er sagt: Die Weltenseele ist gekreuzigt am uralten Weltenkreuz. -Das Kreuz ist ein kosmisches Symbolum, hingestellt in die Weltentwickelung.  Tiefe Schauer durchwogten die Brust des Schülers, wenn er so hineinschauen konnte in das Werden der Weltentwickelung. So sehen wir auch in der Pflanze ein Bruderwesen aus unferner Vergangenheit. Ursprünglich war auch der Mensch nicht die pflanzliche Substanz zum Fleisch umgewandelt, so wäre er keusch und rein geblieben wie die Pflanze. Nicht kennengelernt hätte er Begierde und Leidenschaft. Aber dieser Zustand konnte nicht erhalten werden, denn der Mensch wäre dann auch nicht zum Selbst bewußtsein erwacht. Es wäre immer in dem Traumleben geblieben, in dem die Pflanze sich heute noch befindet. Der Mensch mußte durchdrungen werden von Begierden und Leidenschaften, mußte zum Fleischesdasein gebracht werden. Nicht alle Organe wurden zur gleichen Zeit aus Pflanzen- in Fleischessubstanz umgewandelt. Die Organe, welche die niedrigsten Triebe ausdrücken, die sind am spätesten einbezogen worden in die leischliche Entwickelung. Und sie befinden sich auch bereits in Dekadenz. Die Fortpflanzungorgane haben am längsten ihren pflanzlichen Charakter bewahrt. Alte Sagen und Mythen berichten uns noch von Hermaphroditen; das waren solche Wesen, die keine Geschlechtorgane von Fleisch und Blut, sondern solche von pflanzlicher Substanz besaßen. Manche glauben, das Feigenblatt, das die ersten Menschen im Paradies gehabt haben, sei ein Ausdruck der Scham. Nein, in dieser Erzählung hat sich die Erinnerung daran bewahrt, daß die Menschen an Stelle der fleischlichen Fortpflanzungsorgane solche pflanzliche Natur gehabt haben. Und nun einen Blick in die Zukunft: Was heute noch niedrige Organe im menschlichen Körper sind, was am spätesten eingezogen wurde in die Fleischlichkeit, das wird auch am ersten wieder abfallen, verschwinden, verdorren am menschlichen Körper. Der Mensch wird nicht auf seiner jetzigen Stufe stehenbleiben: Wie er von der reinen Keuschheit der Pflanze in die Sinnlichkeit der Begierdenwelt hinabsteigen ist, so wird er aus dieser wieder heraufsteigen mit reiner, geläuterte Substanz zum keuschen Zustande.

Gewisse Organe des menschlichen Körpers sind im Zerfall, anders sind auf der Höhe ihrer Entwickelungsfähigkeit angelangt; wieder andere sind erst im Beginne ihrer Entwickelung. Zu den ersteren gehören die Fortpflanzungorgane, zu den zweiten gehört das Gehirn; zu jenen, welche erst in der Keimanlage sich befinden, gehören das Herz und der Kehlkopf und alles, was mit der Bildung des Worten zusammenhängt. Aus ihnen werden Organe herausgebildet, welche die Fortpflanzorgane in ihren Funktionen ersetzen und weit úberragen werden. Sie werden im höchsten Sinne willkürliche Organe werden. Wenn der Mensch zu jener Keuschheit zurückgekehrt sein, welche die Pflanze bewahrt hat; aber es wird eine bewußte Keuschheit sein’.[180]

Hier wordt een heleboel beweerd. Steiner stelt de opbouw van het lichaam van een plant omgekeerd is aan die van een mens. De wortels, waar het ‘Ik’ van de plant zich zou bevinden (voor zover planten een ‘ik’ hebben), zijn diep de aarde ingedoken. Het onderlichaam, met bijbehorende bijzonderheden en organen priemen ‘kuis’ richting de zon. Bij de mens is natuurlijk het omgekeerde het geval. Daar hangen de delen naar beneden (soms) en richt het hoofd zich naar de zon. Bij het dier is alles horizontaal georganiseerd. Het dier complementeert deze vormen dan ook tot een kruis. Zie hier Steiners uitleg van dit bekende Christelijke symbool. Steiner meent ook dit symbool bij Plato te kunnen vinden en legt hem de volgende tekst in de mond: ‘Die Weltenseele ist gekreuzigt am uralten Weltenkreuz. -Das Kreuz ist ein kosmisches Symbolum, hingestellt in die Weltentwickelung’. Het aardige is dat Steiner wanneer hij iets aan anderen ontleent, hij ‘altijd zijn bronnen noemt’ (zo werd vanuit antroposofische zijde gesteld op ‘racisme-debat’[181]), maar het vervelende is dat hij dat hier dan kennelijk niet heeft gedaan. We weten dus niet waar en wanneer Plato dit gezegd zou hebben. En of hij dit gezegd zou hebben, want kruisigen was een typische Romeinse hobby en bestond niet bij de Grieken, laat staan in de tijd van Plato (die ruimschoots voor de opkomst van Rome leefde). Laat ik voorzichtig zeggen dat ik dit een beetje een vreemde bewering vind, maar als iemand weet waar Plato dit gezegd zou hebben, houd ik me ten zeerste aanbevolen.

Maar hierna wordt het pas echt interessant. Het lijkt een beetje flauw dat ik hier zoveel aandacht aan besteed, maar later zal blijken dat dit ook relevant is voor de beweringen over ‘mensenrassen’. Steiner: ‘Ursprünglich war auch der Mensch nicht die pflanzliche Substanz zum Fleisch umgewandelt, so wäre er keusch und rein geblieben wie die Pflanze. Nicht kennengelernt hätte er Begierde und Leidenschaft. Aber dieser Zustand konnte nicht erhalten werden, denn der Mensch wäre dann auch nicht zum Selbst bewußtsein erwacht. Es wäre immer in dem Traumleben geblieben, in dem die Pflanze sich heute noch befindet. Der Mensch mußte durchdrungen werden von Begierden und Leidenschaften, mußte zum Fleischesdasein gebracht werden. Nicht alle Organe wurden zur gleichen Zeit aus Pflanzen- in Fleischessubstanz umgewandelt. Die Organe, welche die niedrigsten Triebe ausdrücken, die sind am spätesten einbezogen worden in die leischliche Entwickelung. Und sie befinden sich auch bereits in Dekadenz. Die Fortpflanzungorgane haben am längsten ihren pflanzlichen Charakter bewahrt’.

Onze geslachtsorganen waren van plantaardige oorsprong en waren in eerste instantie rein en kuis gebleven, omdat deze nog geen begeerte kenden. En dan zou dat in plantaardige vorm nog niet zoveel kwaad kunnen, want planten hebben slechts een ‘droombewustzijn’. En ‘tussen droom en daad staan wetten in de weg en praktische bezwaren, en een weemoedigheid die niemand kan verklaren, maar die des avonds komt wanneer men slapen gaat’, schreef de grote dichter Willem Elschot.[182] Deze dichtregels krijgen in deze context wel een hele bijzondere betekenis. Fantaseren is dus beter dan het in de praktijk brengen, als we Steiner moeten geloven. Dit doet enigszins denken aan de fantaserende vrouwen van Lemurië uit de Akasha-kroniek.

Maar het wordt steeds interessanter. Het vijgenblad, waarmee Adam en Eva gekostumeerd het Paradijs verlieten, was geen teken van schaamte. Neen, het was nog een symbolische herinnering aan de vroegere plantaardige toestand der edele delen. Want het zijn deze delen van de mens die het laatst tot vleze zijn gekomen. En het zijn ook de eerste delen die: ‘wieder abfallen, verschwinden, verdorren am menschlichen Körper’. Een aangenaam vooruitzicht. Kortom, antroposofie is er niet voor bange mensen (in dit geval Freudiaanse castratieangst, om in de sfeer te blijven van het bovenstaande artikel over Ernst Haeckel, uit Hulspas en Nienhuys). Dit is allemaal niet erg, want: ‘Wie er von der reinen Keuschheit der Pflanze in die Sinnlichkeit der Begierdenwelt hinabsteigen ist, so wird er aus dieser wieder heraufsteigen mit reiner, geläuterte Substanz zum keuschen Zustande’. Het is maar waar je naar uitziet. Want, om het nog aangenamer te maken, een plant is zich niet bewust van zijn kuisheid, dus die weet niet beter. Wanneer de mens tot zijn hernieuwde kuise fase terugkeert, zal het echter een ‘bewuste kuisheid’ zijn. Dat betekent dat het afvallen van de geslachtsorganen een evenement wordt dat wij met ons volle bewustzijn zullen gaan ervaren… Kunnen we ons nog op gaan verheugen!

Steiner gaat nog wat verder over andere organen, wat ik hier oversla (twee alinea’s). Er worden wel een heleboel prikkelende dingen gezegd. Zo beweert Steiner dat het hart geen pomp is, zoals de materialistische wetenschappers het afschilderen. Nee de bloedsomloop wordt niet aangedreven door het hart, maar het zit precies andersom (‘Auch das Herz ist für den Geheimforscher erst im Beginne seiner Entwickelung. Es ist nicht jene Pumpe, als welche es seitens der materialistisch Denkenden hingestellt wird. De Glaube, das Herz sei die Ursache der Blutzirkulation, ist ein irrtümlicher. So horribel es auch klingen mag: die Bewegung des Herzens ist die Folge des Blutzirkulation’.[183]). Ik weet niet of deze constatering ook tot het curriculum van de antroposofische artsenopleiding behoort (zelf overigens geen slechte ervaring met antroposofische artsen, maar die zijn wel wat pragmatischer), maar het lijkt me ingewikkeld om iemand antroposofisch te reanimeren. Zo staan er nog wel meer interessante dingen, die ik hier niet ga bespreken, omdat het voor het racismeverhaal wat minder relevant is. Het komt er uiteindelijk op neer dat Christus, door zijn offer en het Mysterie van Golgotha, zowel de heer van hemel als van de aarde is geworden. Deze gebeurtenis is de belangrijkste geweest in de evolutie van onze planeet. Vanaf dit moment zal de involutie, de afdaling van geest naar stof, worden omgebogen in evolutie, d.w.z. de mens zal weer opstijgen uit het fysieke naar het geestelijke. Steiner heeft dit beeld in vele werken op verschillende manieren geschetst.

In dit verband  is de volgende passage weer van belang. Deze is ook opgenomen in het van Baarda-rapport. Steiner:

(cit. 78, cat. 3) Die Vier Hauptrassen teilen sich in den Besitz der Erdoberfläche: die weiße, gelbe, rote und schwarze Rasse. Der Luftkreis aber, der die Erde auf allen Seiten umgibt, ist ein einheitlicher. Darauf ist hingedeutet im Kapitel 19, 23: ‘Die Kriegsknechter aber, da sie Jesum gekreuzigt hatten, nahmen sie seine  Kleider und machten vier Teile, einem jeglichen Kriegsknecht einen Teil, dazu aus den Rock. Der Rock aber war ungenäht, von oben an gewirkt durch und durch’. Die Kleider des Christus sind das Symbolum für die Erdoberfläche, der aus einem Stück gewebte Rock dagegen symbolisiert den Luftkreis, der ungeteilt und unteilbar auf allen Seiten die Erde umspannt. Es muß aber nochmals betont werden, daß auch dieses Symbolum gleichzeitig eine historische Tatsache ist. (einde citaat 78) Nach dieser ist auch der folgende Ausspruch des Meisters verständlich. Er sagt: ‘Der mein Brot isset, der tritt mich mit Füßen’ (13, 18).  Wenn der Christus der Planetengeist ist, wenn die Erde sein Leib ist, ist es da nicht berechtigt, zu sagen, die Menschen essen sein Fleisch und trinken sein Blut und treten ihn mit Füßen? Wenn dieser Geist hindeutet auf die Früchte, die von der Erde gewonnen werden, kann er da nicht sagen: ‘Dies ist mein Leib’, und auf die reinen Pflanzensäfte weisend: ‘Dies ist mein Blut?’ (6, 56). Und wandeln nicht die Menschen auf dem Leibe dieses Planetengeist herum, indem sie ihn mit Füßen treten? Nicht im bösen Sinne hat er dies gesagt, sondern um auf die Tatsache hinzudeuten, daß die Erde der wahre Leib Christi ist. Auch diese Stelle des Evangeliums ist wörtlich zu nehmen. Und die Erinnerung an diese große Wahrheit soll durch das Mysterium des Abendmahles in der Nachwelt wach gehalten werden. Nur der weiß den tiefen Sinn des Abendmahles in der Nachwelt wach gehalten werden. Nur der weiß den tiefen Sinn des Abendmahles zu würdigen, der den Wert dieser gewaltigen Ereignisse für die ganze kosmische Entwickelung zu empfinden vermag. Er sieht aufsprießen die Kraft des Christus in den Pflanzen, welche die Erde im Frühjahr dem Lichte der Sonne entgegensendet; er weiß, die Menschwerdung Christi ist nicht nur ein menschliches Ereignis, sie ist ein kosmisches Ereignis’.[184]

Toelichting van het van Baarda-rapport bij dit citaat: ‘Naar het inzicht van Steiner is de komst van Christus op aarde een unieke gebeurtenis die van immens belang is voor de evolutie van de mensheid. De verbinding van Christus met de aarde na de dood op Golgotha wordt door hem zo gezien, dat Christus sinds die tijd letterlijk de geest van de aarde is, dat wil zeggen de aarde is sinds die tijd het lichaam van Christus. In het bovenstaande citaat wordt in die beschouwing ook de atmosfeer van de aarde betrokken, die te maken heeft de ‘Rock’ van Christus, in tegenstelling tot zijn ‘Kleider’, die met het oppervlakte van de aarde te maken hebben.

De laatste zin van het citaat: ‘Es muß aber nochmals betont werden, daß auch dieses Symbolum gleichzeitig eine historische Tatsache ist’, maakt duidelijk, dat het leven van Jezus Christus door Steiner zowel symbolisch als historisch wordt opgevat. In dit geval betekent dat, dat de verdeling van de kleren van Christus onder het kruis, die zich symbolisch afspeelde, tegelijk een symbool is voor de verdeling van de op aarde levende mensheid in vier rassen’.[185] Dit is alles wat het van Baarda-rapport erover te zeggen heeft. Je zou zelfs kunnen denken dat Steiner hiermee heeft willen zeggen dat het Christendom zich op die manier moest verspreiden over de vier hoofdrassen. Daar kennen we genoeg leuke voorbeelden vanuit de geschiedenis.[186]

Verder kan ik me bij deze passage een ding bedenken. Het zou mogelijk de bron kunnen zijn voor Dieter Brüll, in zijn tirade tegen Gjalt Zondergeld, De nieuwe reactionairen. Brüll: ‘Omdat de duvel met Zondergeld speelt, heeft hij precies de verkeerde ‘racist’ te pakken. Zeker, hij (Sigismund von Gleich, FS) werkte Steiners ‘rassenleer’ uit voor de voor-Christelijke tijd (daarna hebben in de zienswijze van Steiner rassenverschillen hun betekenis verloren).

Maar hij was juist een fervente Nazi-bestrijder van het eerste uur, die nimmer een steekje heeft laten vallen…’enz.[187] Het gaat mij dus wederom alleen om die ene opmerking. Want het bovenstaande citaat is het enige Steinercitaat dat ik heb gevonden dat een beetje in de buurt komt van Brülls stelling. En geloof me, als er een uitspraak van Steiner zou bestaan die dit verhaal van Brüll meer zou bevestigen zou het breeduit, of wellicht met klaroengeschal in het eindrapport zijn opgenomen. Maar dat is dus niet het geval. Het blijft dus een raadsel waarom dit artikel van Brüll zo heilig en belangrijk is voor de rechtzinnigen der Nederlandse antroposofen. Want dit is de enige opmerking over het werk van Steiner in het hele artikel (verder gaat dit stuk uitsluitend over deze of gene infame criticus, die de godvergeten brutaliteit heeft om Steiner en de verheven ‘anthroposophie’ ervan te betichten… enz., al is er aan het eind een losse opsomming van willekeurige citaten weergegeven die zich tegen racisme zouden uitspreken, want alle critici van Steiner zouden volgens Brüll per definitie met citaten manipuleren[188]).  Maar goed, er valt veel over deze lezing te zeggen, maar het lijkt me geen bevestiging voor Brülls wilde stelling. Brüll heeft dan ook geen literatuurverwijzing geplaatst, of voelde zich niet genoodzaakt om zijn opmerkelijke stelling verder te onderbouwen.

Wat we wel hebben gezien is dat de rassenleer een wezenlijk onderdeel is van het evolutiemodel van de antroposofie. De hier naar voren gebrachte inzichten over de indianen passen wederom precies in het beeld dat we al kennen uit Die Mission einzelner Volksseelen en de Akasha-kroniek. Ook hier is Steiner weer buitengewoon consistent. Maar ik denk niet dat je kunt zeggen dat die uitgetekende evolutiemodellen ‘uitglijders’ zijn in het oeuvre van Steiner. Hoe afschrikwekkend ook, ze zijn helaas een onderdeel van het grote verhaal van de antroposofie. En die antroposofie kent wel degelijk een rassenleer. Wellicht spelen de rassen in de toekomst geen rol meer (vierde voordracht Die Mission), maar zover is het nog niet. De rasvorming wordt vooralsnog voortgezet in de erfelijkheid, aldus Hans Peter van Manen[189].  Bovendien worden de rasverschillen op zijn vroegst pas in het negende millennium na Chr. opgeheven, aldus Helmut Zander:  ‘Die Rassenentstehung, die erst in der lemurischen Zeit begonnen habe, werde in der sechsten und siebten »Entwickelungsepoche« verschwinden (ebd.), das heißt: frühestens ungefähr im 9. Jahrtausend. Für eine politische Erledigung der Rassenfrage und für die Geltung von Steiners Rassentheorien ist dies eine lange, eine zu lange Zeit’.[190]  We hebben dus nog eventjes de tijd en voorlopig zullen er nog mensen met een ander kleurtje rondlopen en zitten onze geslachtsdelen nog vast aan ons lichaam. Maar misschien zal op het moment dat de vleselijke voortplanting een halt wordt toegeroepen, middels het afvallen van onze vitale organen, uiteindelijk ook dat verschil tussen de mensenrassen tot het verleden behoren. Zover is het echter nog niet. De ook weer in deze voordracht aangehaalde toespraak van de Choctaw hoofdman was ook in 1907 nog tamelijk recent. Kortom, uit ‘unsere Zeit’, waarin rasverschillen wel degelijk er toe doen. Dus zo’n vaart zal het niet lopen.

De arbeiderslezing uit 1923; ‘Indianen zijn eigenlijk negers die te gronde gaan’

Een ander berucht werk van Steiner is ‘Vom Leben des Menschen und der Erde’ en dan vooral zijn voordracht ‘Farbe und Menschenrassen’, gehouden voor de arbeiders van de bouw van het Goetheanum in Dornacht. In verschillende kritische publicaties over Steiners visie op mensenrassen is erin de loop der tijd veel aangehaald uit deze lezing. Verder is er geen werk van Steiner dat zo streng door de commissie is aangepakt. Haalde uit Die Mission einzelner Volksseelen, toch Steiners ‘hoofdwerk’ over rassen, geen enkele uitspraak de eerste categorie, uit deze voordracht gaat het om maar liefst vijf van de zestien uitspraken. Ook zijn er veel uitspraken die door de commissie tot de tweede en derde categorie werden gerekend.

Onderstaand zal ik de tekst van deze lezing weergeven waarin de door de commissie beoordeelde citaten vet zijn weergegeven. Wanneer het de uitspraken uit de eerste categorie betreft, staat de volledige annotatie en motivatie van de commissie uit de eindconclusies van het rapport vermeld. Andere commentaar van de commissie zal ook aan bod komen. Ik zal soms ook opmerkingen van anderen weergeven en natuurlijk mijn eigen afwegingen. We zullen dus de complete tekst doorlopen, met daarin verwerkt: het volledige commentaar van de commissie bij de citaten uit categorie 1, commentaar van de commissie bij andere citaten, afgewogen tegen mijn eigen inzichten en de conclusies van eerdere commentatoren. Het wordt dus een heleboel ineen. De leidraad is echter het verloop van Steiners tekst. Daaraan zullen alle verschillende commentaren, gezichtspunten en opinies worden opgehangen. Er zal dus veel aan de orde komen, maar het wijst zich allemaal vanzelf uit. De chronologie van de tekst zal in onderstaande bespreking intact worden gehouden.

Interessant is hoe de commissie deze voordracht inleidt: ‘In september 1913 werd de grondsteen gelegd voor het Goetheanum, een gebouw dat bedoeld was als Vrije Hogeschool voor de Geesteswetenschap. Het zou een toneelzaal bevatten voor opvoeringen van euritmie en vier van de grote toneelstukken van Rudolf Steiner, de zogeheten mysteriedrama’s, en was op de betonnen onderbouw na, volledig in hout opgetrokken. Uit alle landen van Europa kwamen kunstenaars naar Dornach om aan dit gebouw te werken. Zij bewerkten het hout, beschilderden de koepels en slepen het glas voor de ramen.

De bouwarbeiders, die ook aan het Goetheanum werkten, konden deelnemen aan cursussen die door antroposofen in Dornach voor hen werden georganiseerd. Na enige tijd vroegen ze of Steiner voor hen wilde spreken. Hij ging hierop in en sprak zodoende vanaf  2 augustus 1922 regelmatig over onderwerpen die de arbeiders zelf aan de orde stelden. De lezingen werden in werktijd gehouden. De antroposofen in Dornach wilden die ook bijwonen, maar op een enkele uitzondering na werden die niet toegelaten. Behalve voor enkele medewerkers van het bouwbureau en een paar naaste medewerkers van Steiner waren de lezingen alleen toegankelijk voor de arbeiders. Ze waren op de praktijk gericht en hadden vaak een verhalend karakter; om duidelijk te maken wat hij wilde zeggen schuwde hij drastische beelden niet.

Deze lezingen, de zogenaamde arbeidersvoordrachten, zijn door hun stijl uniek in het verzamelde werk van Rudolf Steiner. Ze tonen duidelijk aan hoe hij bij zijn lezingen uitging van het referentiekader van zijn toehoorders. Het is om die reden onmogelijk om er een enkele zin uit te citeren en die buiten de context van de totale lezing te interpreteren’.[191]

Dit advies van de commissie ter harte genomen, zal de complete lezing worden weergegeven. Duidelijk zal worden dat er veel parallellen zijn met eerdere voordrachten, met de hier bovenstaande voordracht uit GA 100, maar ook met Die Mission einzelner Volksseelen en zelfs met de Akasha-kroniek. Samen met de vierde en de zesde voordracht uit Die Mission is deze voordracht wellicht de meest beruchte tekst van Rudolf Steiner geworden, wat ‘mensenrassen’ betreft. Maar, zoals de commissie het zelf zegt, deze lezing springt er absoluut uit door het gebruik van ‘drastische beelden’.

De commissie heeft, naast dat deze lezing van alle werken van Steiner het strengst is beoordeeld, ook heel veel aandacht aan deze voordracht besteed, veel meer dan aan de vierde en de zesde voordracht uit Die Mission einzelner Volksseelen (al staat er weer wel een apart hoofdstukje opgenomen als algemene inleiding op Die Mission). Hoewel er vijf citaten in de eerste categorie vallen en de beoordeling dus relatief streng is, worden de meeste citaten vooral verdedigd, vaak met de meest surrealistische argumenten (ik kan er niets anders van maken). En zelfs bij deze voordracht heeft de commissie een paar pittige uitspraken buiten het rapport gehouden. Een statement als: ‘Nun, in Amerika, da gedeihen diejenigen, die eigentlich zugrunde gehende Neger einmal waren, das heißt, sie gedeihen nicht, sie gehen zugrunde, die Indianer. Wenn man dahin kommt, da ist eigentlich immer ein Kampf zwischen Vorderhirn und Hinterhirn im Kopf’, vond de commissie zelfs niet nodig om in het rapport op te nemen. Het komt uit het weggelaten stuk tekst tussen citaat 131 en citaat 132, maar wellicht is dit een erratum, want wat ik ook van de bespreking van deze voordracht vind, de commissie is niet zuinig geweest in het behandelen en classificeren van diverse passages (veel uitvoeriger dan bij Die Mission einzelner Volksseelen en ook relatief strenger, alleen mijns inziens niet streng genoeg).  Naast dat ik de lezing bespreek, zal ook de verdediging van de commissie uitvoerig aan de orde komen. Ik zal nu alvast vermelden dat het een vrij stevig verhaal gaat worden, maar ik vind de verdediging van deze voordracht niet bepaald het hoogtepunt van het rapport. Er zijn gedeeltes van het rapport waar ik nog best positief over ben, maar dat is hier helaas niet het geval. Dus dit gedeelte zal tamelijk fors zijn.

Hieronder de (bijna) volledige tekst van de voordracht, waar de commentaren van de commissie, van eerdere verdedigers en critici van Steiner en mijn eigen commentaren zijn tussengevoegd. Het zal zich vanzelf wijzen.

Rudolf Steiner

 

Vom Leben des Menschen und der Erde; über das Wesen des Christentums

 

Dreizehn Vorträge vor den Arbeitern am Goetheanumbau in Dornach, vom 17. Februar bis 9. Mai 1923 (GA 349)

 

Dritter Vortrag; Farbe und Menschenrassen

Dornach, 3. März 1923[192]

‘Guten Morgen! Nun, meine Herren, die letzte Frage über die Farben habe ich natürlich noch nicht ganz beantwortet. Wir sollen sie noch etwas weiter oder zu Ende führen.

Da kommt heute für uns zunächst dasjenige in Betracht, was am meisten interessant ist, nämlich die menschliche Farbe selber. Sie wissen ja, daß über die Erde hin die Menschen verschiedene Farben zeigen. Von den Europäern, zu denen wir gehören, sagt man, sie seien die weiße Rasse. Nun, Sie wissen ja, eigentlich ist der Mensch in Europa nicht ganz gesund, wenn er käseweiß ist, sondern er ist gesund, wenn er seine naturfrische Farbe, die er im Innern selber erzeugt, durch das Weiße nach außen zeigt’.

Na deze opgewekte begroeting van de verzamelde bouwvakkers, poneert hij bij zijn ongetwijfeld ‘naturfrische’ gehoor de volgende stelling:

(cit. 120, cat. 3) ‘Nun haben wir aber außer dieser europäischen Hautfarbe noch vier hauptsächliche andere Hautfarben. Und das wollen wir heute ein bißchen betrachten, weil man eigentlich die ganze Gesichte und das ganze soziale Leben, auch das heutige soziale Leben nur versteht, wenn man auf die Rasseneigentümlichkeiten der Menschen eingehen kann. Und dann kann man ja auch erst im richtigen Sinne alles Geistige verstehen, wenn man sich zuerst damit beschäftigt, wie dieses Geistige im Menschen gerade durch die Hautfarbe hindurch wirkt’.[193] (einde citaat 120)

Dit citaat is heel vaak aangehaald door critici van de antroposofie, van Zondergeld en van der Tuin tot en met Toos Jeurissen[194]. De commissie zegt er overigens dit over: ‘NB Deze uitspraak aan het begin van de lezing is een typische overdrijving die kenmerkend is voor de stijl van de arbeidersvoordrachten. Uit ander werk van Steiner blijkt geenszins dat hij van mening is dat de hele geschiedenis en heel het sociale leven, ook dat van zijn tijd, uitsluitend te begrijpen is uit de raseigenschappen van de mensen. Hij wijdde talrijke lezingen aan het sociale leven en de geschiedenis zonder daarbij de raseigenschappen als uitgangspunt te nemen. De uitspraak heeft alleen betrekking op de wijze waarop hij het onderwerp raseigenschappen in déze lezing behandelt. In de lijn ervan gaf hij in het vervolg van de lezing enkele voorbeelden uit de geschiedenis en het sociale leven van de verschillende rassen waarvoor de specifieke eigenschappen van een ras een verklaring kunnen bieden’.[195]

Ik ben er zelf niet van overtuigd dat Steiner overdreef. Zelfs uit deze lezing is dat al af te leiden. Dat zal later duidelijk worden bij de passage ‘Die weiße Rasse ist die zukünftige, ist die am Geiste schaffende Rasse’ (uit citaat 132). De commissie geeft dan zelf toe dat het hier gaat om een beschrijving van de cultuurperiodes/onderrassen. Bij de Akasha-kroniek (zie mijn eerdere bespreking[196]) is gebleken dat de notie van de Wortelrassen/Zeitalter en de Unterrassen/Kultur-Epochen alles te maken heeft met de mensenrassen, althans dat voor dit aarde-tijdperk het blanke/ Arische /Kaukasische ras het cultuurdragende ras is. Dit is overigens ook al af te leiden uit de hiervoor besproken voordracht uit GA 100 en natuurlijk Die Mission einzelner Volksseelen. Want het is het blanke ras waaruit de cultuurperiodes ontspruiten en niet bijvoorbeeld het Aziatische, het zwarte of de indianen. De liefhebber zou ik wederom het artikel ‘Waarom geen Chinese cultuurperiode?’[197] (het zit al in de titel) uit het tijdschrift de Brug kunnen aanbevelen. Ik ben het dus niet eens met de commissie en we zullen zien dat later in de lezing deze ‘relativering’ door Steiner en uiteindelijk ook de commissie zelf volledig onderuit wordt gehaald (als de commissie zelf haar vingers brandt aan citaat 132). Maar dat komt later.

Wat wellicht nog het meest interessant aan deze passage is, is het woordje ‘heutige’. Dit hebben de eerdere critici van Steiner laten liggen en ook de Commissie van Baarda, maar dat lijkt me hoe dan ook van belang. Want waar zijn die verhalen dat de verschillen tussen de rassen in het verleden zijn opgeheven? Nogmaals Dieter Brüll: ‘Omdat de duvel met Zondergeld speelt, heeft hij precies de verkeerde ‘racist’ te pakken. Zeker, hij werkte Steiners ‘rassenleer’ uit voor de voor-Christelijke tijd (daarna hebben in de zienswijze van Steiner rassenverschillen hun betekenis verloren). Maar hij was juist een fervente Nazi-bestrijder van het eerste uur, die nimmer een steekje heeft laten vallen…’enz.[198] Wederom een beetje onnauwkeurig (of was het blufpoker?) van meneer Brüll en al die anderen die hetzelfde hebben beweerd.

Verder met de volgende passage:

(cit. 121, cat. 1) Ich möchte Ihnen nun die Farbigkeit der Menschen in der folgenden Wese auseinandersetzen. Gehen wir aus von Europa, wo wir selber wohnen. Da haben wir also-Ich kann es Ihnen nur ganz schematisch aufzeichnen-zunächst Europa (siehe Zeichnung), an Europa angrenzend. Also: Europa, Asien, Afrika. Nun wollen wir da einmal die Menschen, wie sie in den betreffenden Gegenden sind, hineinzeichnen. Wir selber in Europa nennen uns die weiße Rasse. Gehen wir nach Asien hinüber, so haben wir hauptsächlich in Asien die gelbe Rasse. Und wenn wir nach Afrika hinübergehen, da haben wir die schwarze Rasse. Das sind auch die ursprünglichen Rassen. Alle andere, was sonst noch in diesen Gegenden lebt, beruht eben auf Einwanderung. Also wenn wir fragen: Was gehört zu diesen Erdteilen für eine Rasse hinzu? – so müssen wir eben doch sagen: Zu Asien gehört die gelbe Rasse, die Mongolen, die mongolische Rasse, und zu Europa gehört die weiße Rasse oder die kaukasische Rasse, und zu Afrika gehört die schwarze Rasse oder die Negerrasse. Die Negerrasse gehört nicht zu Europa, und es ist natürlich nur ein Unfug, daß sie jetzt in Europa eine so große Rolle spielt. Diese Rassen sind gewissermaßen in diese drei Erdteilen heimisch (einde citaat 121).[199]

Uit het eindrapport: ‘Annotatie: NB het gele, het blanke en het zwarte ras is volgens Steiner oorspronkelijk thuis in Europa, Azië en Afrika. Zijn opmerking ‘es ist natürlich ein Unfug, daß sie jetzt in Europa eine so große Rolle spielt’ heeft wellicht te maken met de rol die negers in Europa speelden op het gebied van amusement, in het bijzonder de jazzmuziek. Steiner was niet de enige die daar negatief tegenover stond (zie M. Klausmann, ‘Zum Rassismus-Streit. II. Zu Rudolf Steiners Verständnis der negriden Rasse und des Negriden’, in Das Goetheanum, Wochenschrift fúr Anthroposophie 31, 3 november 1996, pp. 355-357. Daarin verwijst de auteur naar Über Jazz van Theodor W. Adorno en de roman Wendepunkt van Klaus Mann.

Motivering: Het gaat hier om de zin die begint met: ‘[…] und es ist natürlich ein Unfug’. Anders dan met citaat 138 het geval is, is het voor twijfel vatbaar of Rudolf Steiners opmerking betrekking heeft op het ronselen van zwarten door het Franse leger met het doel hen in Europa te laten vechten (net na WOI en bezetting van het Rijnland, volgens de bepalingen van de Vrede van Versailles, FS). Anders dan met citaat 138 is er in citaat 121 geen sprake van het bekritiseren van de Fransen.

Het Duitse woord ‘Unfug’ betekent in het Nederlands onbetamelijk of ongepast; Unfug treiben = misbruik maken. Met het woord ‘Unfug’ gebruikte Steiner een afkeurende morele kwalificatie. De kwalificatie heeft betrekking op ‘eine große Rolle’ van de zwarten in Europa, die niet anders wordt gemotiveerd dan met de opmerking dat de verscheidene raciale groeperingen thuishoren op het door hen van oudsher bewoonde gedeelte van de aarde. In de citaten 95 en 96 bespreekt Rudolf Steiner eveneens de geografische lokalisering van de rassen; in citaat 96 wijst hij er echter op dat de betekenis van deze geografische lokalisering vermindert’.[200]

In een eerdere bespreking ben ik al ingegaan op het punt van Adorno’s essay Über jazz. Ik zal dat hier nog een keer herhalen: ‘Dit citaat heeft de commissie in de eerste categorie geplaatst als ernstig discriminerend, al wordt er wel een heel bijzonder argument ter verdediging van Steiner aangevoerd. De commissie stelt dat het hier wellicht gaat over de invloed van ‘zwarten’, ‘negers’ zo je wilt, op de amusementscultuur, zoals bijvoorbeeld de jazz. En Steiner hield niet van jazz, net als de grote filosoof en muziektheoreticus Theodor Adorno van de Franfurter Schule[201]. De commissie verwijst naar Adorno’s essay ‘Über jazz’ ter verdediging van Steiner. Nu kun je lang over Adorno´s opvattingen over jazz praten (mijns inziens was deze grote filosoof wat dat betreft enigszins conservatief, of zelfs reactionair en bekrompen, zeg ik als jazzliefhebber, overigens hier niet echt relevant) het gaat hier vooral om zijn positie ten aanzien van het ‘Hight Art-Low Culture debat’ veelal aangeroerd door de Canadese socioloog en cultuurwetenschapper Thomas Crow (overigens pas jaren later), die een tegengestelde positie ten opzichte van Adorno inneemt en Adorno in deze aanvecht. Maar ook dit heeft niets te maken met huidskleur. Later zal ik Adorno nog een keer ter sprake brengen, overigens ten nadele van de antroposofie, bij de bespreking van Maarten Ploegers bijdrage aan het debat. Overigens, als de commissie constant klaagt over misbruik en uit de context halen, laat ze dan het goede voorbeeld geven en geen denkers als Edward Said en Theodor Adorno voor de kar van ‘hoe redden we de antroposofie’ spannen. Afgaande op mijn eigen bescheiden kennis en inzichten, durf ik de stelling wel aan dat beide denkers zich bij leven hier niet gelukkig bij hadden gevoeld’.[202]

Tot zover mijn commentaar uit een eerder artikel. Verder met Steiners voordracht. Hier volgt een buitengewoon interessant stukje:

Figuur 5: eerste afbeelding GA 349-3

‘Nun wollen wir uns einmal mit der Farbe dieser drei  Rassen beschäftigen. Ich habe Ihnen schon das letzte Mal gesagt: Die Farbe hat mit dem Licht zu tun. Wenn man durch das Beleuchtete des Weltenraumes hindurch das Schwarze des Weltenraumes sieht, so erscheint

es blau. Wenn man Licht, Beleuchtetes, durch die dunkle Luft hindurch sieht, so erscheint es rötlich, wie bei der Morgen- und Abenddämmerung’.[203]

Dit stukje is niet opgenomen in het van Baarda-rapport, wat op zich vreemd is, want ook hier wordt door Steiner nogal wat beweerd. Bovenstaande had tenminste in categorie 3 gemoeten (wat ook gebeurd is met het beruchte ‘Nicht deshalb…’ citaat uit Die Mission). Bovendien

staat er in dit stukje een mogelijk zeer belangrijke opmerking. Dat is dat er dag-, nacht- en schemeringsrassen zijn. Anderen, vooral critici van de antroposofie in Nederland en Duitsland (in dit geval Jan Willem de Groot en recenter Jana Husmann-Kastein) hebben wel eens geopperd dat Steiner wellicht zou zijn beïnvloed door ene Carl Gustav Carus, die de indeling maakte van dag-, nacht- en schemeringsrassen. Ik zal beide hier citeren. Eerst de Groot:

‘De antroposofische indeling van de mensheid volgens de delen van een etmaal, waarbij de huidskleur aan de zon, de nacht of de schemering wordt gerelateerd, zijn we in het schrift Rassenkunde van Juliette Oprinsen tegengekomen. De docent van De Berkel die Juliette deze indeling onderwees, baseerde zich daarbij op het door de antroposoof Max Stibbe samengestelde lesmateriaal. Stibbe, een antroposoof van het eerste uur en een trouw volgeling van Steiner, moet deze indeling weer aan Rudolf Steiner hebben ontleend.

Steiner zelf is echter niet de geestelijke vader van de classificatie van de mensheid volgens de delen van een etmaal. Zij stamt oorspronkelijk van de laat-romantische filosoof en professor in de anatomie Carl Gustav Carus (1789-1869), die bij de viering van Goethe’s honderdste geboortedag in 1849 een “Denkschrift” met deze indeling presenteerde. Dat Steiner dit geschrift van Carus moet hebben gekend, is meer dan waarschijnlijk. Ten eerste was Carus in de negentiende eeuw in Duitsland een invloedrijk romantisch filosoof.9) Daarnaast was Steiner, voordat hij na de eeuwwisseling aan een carrière als occultist begon en via de theosofie bij zijn eigen Antroposofische Vereniging uitkwam, in de jaren negentig zeven jaar werkzaam aan het Goethe-Schiller-archief in Weimar.10) In deze jaren zal hij zeker het bovengenoemde essay onder ogen hebben gekregen, dat Carus in 1849 bij de viering van Goethe’s honderdste geboortedag had uitgegeven.

De inhoud van Carus’ brochure, waaraan Steiner de indeling in dag- en nacht-volken heeft ontleend, kan men alleen maar als racistisch bestempelen. Carus’ opstel heeft als titel Über ungleiche Befähigung der verschiedenen Menscheitstämme für höhere geistige Entwickelung.11) In dit geschrift ontwerpt hij een antropologie, die zich op de stand van de zon jegens de aarde baseert. De lichtval van de zon op de aarde veroorzaakt een “dag,” een “nacht” en een “schemering.” Carus meent dat deze drie fundamentele “Lichtzustände”12) van beslissende invloed zijn op het functioneren van de verschillende menselijke rassen. Op grond van dag, nacht en schemering onderscheidt Carus “Tag-,” “Nacht-” en “Dämmerungsvölker,” welke laatste weer worden onderverdeeld in oosterse en westerse schemerings-volken. De nacht-volkeren, welke “dem Lichtmangel – der Nacht des Planeten entsprechen” zijn volgens Carus de donkergekleurde bewoners van Afrika, de westerse en oosterse schemerings-volken respectievelijk de Indianen en de Aziaten. Het dag-volk daarentegen wordt gevormd door het Kaukasische, dat wil zeggen blanke Arische ras.13)

De onderverdeling van de mensheid volgens de verschillende lichtfasen correspondeert volgens Carus met de vorm van de schedels van de verschillende rassen. Geheel in overeenstemming met de verschillende negentiende-eeuwse rassentheorieën, waarin de Ariërs op grond van hun langwerpige schedels -de zogenaamde dolichocefale schedel- een grotere herseninhoud werd toegeschreven, meent ook Carus dat de schedel van de Arische dag-volkeren de ideale vorm heeft; hij is regelmatig van opbouw en structuur en heeft de grootste herseninhoud. De schedels van de nacht- en schemerings- volkeren zijn daarentegen van een veel mindere kwaliteit; de vervormingen die hier geconstateerd kunnen worden, hebben een negatieve invloed op zowel vorm, inhoud en structuur van de hersenen. Vooral de schedel van de dag- en nacht-volken vertoont grote verschillen. Volgens Carus is deze bij de laastsen “am meisten thierähnlich,” terwijl die bij de dag-volken “am reinmenschlichsten” is.14)

Corresponderend met de grote fysiologische verschillen tussen de drie delen van de mensheid vertonen ook hun beschavingen grote onderlinge afwijkingen. De nacht-volken beschikken in de visie van Carus nauwelijks over cultuur; in hun primitieve samenlevingen ontbreken kunst en literatuur geheel. De cultuur van de verschillende schermings-volken is van een hoger niveau, wat vooral geldt voor de Aziatische volken. De Aziatische cultuur is volgens Carus echter een statische cultuur, die geen enkele ontwikkeling kent.15) In vergelijking met de nacht- en schemerings-volken bevindt de cultuur van het Arische dag-volk zich op eenzame hoogte. Hier domineren het “spirituelle Princip” en de “geistige Kraft,” wat tot uitdrukking komt in de “reine Schönheit” van de Arische fysiologie. De cultuur van de Arische dag-volkeren wordt bepaald door het principe van individualiteit en kenmerkt zich dan ook door een rijke veelzijdigheid.16) Met dit laatste bevindt Carus zich geheel in overeenstemming met de verschillende rassentheorieën van zijn tijd, waarin het Ariërdom tot de schepper van alle cultuur werd gebombardeerd.17)

Fundamenteel voor de ontwikkeling van de verschillende culturen zijn telkens de drie lichtfasen van dag, nacht en schemering. Het is de mate van “Sonnenerleuchtung” die het spirituele niveau van een ras bepaalt en waarvan de fysieke verschijningsvorm een directe weerspiegeling is. In het systeem van Carus vormen de blonde Ariërs dan ook het eigenlijk zonneras, die als “Blüthe der Menschheit”18) de hoogste trede van de spirituele ladder bezetten.

De verbinding van de Ariër als schepper van alle cultuur met de zon als symbool van hogere spiritualiteit zou aan het einde van de negentiende eeuw een grote verbreiding kennen. De associatie van de Ariër met de zon kon daarbij direct aansluiting vinden bij een ander aspect van de zonnecultus en wel het oude Germaanse zonnewendefeest. Dit feest mocht zich rond de eeuwwisseling in het kader van het opkomende “nieuw-heidendom” in Duitsland in een grote populariteit verheugen. Verbonden met het “Arische zonnemotief” waren de zogenaamde Arische kleuren, goud -of geel- en blauw, die een grote verbreiding in het völkische en antisemitische kamp kenden. Het goud stond symbool voor de Ariër zijn blonde haren, die zich in het licht van de zon weerspiegelden, terwijl het blauw voor de kleur van zijn ogen stond, die weer een afspiegeling waren van het blauw van de hemel.19)‘[204]

Nu Jana Husmann-Kastein: ‘Steiners viergliedriges System entspricht farblich dem im 18. Jahrhundert entwickelten System des Botanikers Carl von Linné: “Erinnern Sie sich daran, wie es Rassen gibt, die schwarze, rote, gelbe und weiße Rasse, und wie diese Rassen ursprünglich verknüpft sind mit gewissen Gebieten unserer Erde.”38 Er beschreibt das viergliedrige Farbsystem entlang von vier Entwicklungsstadien. In diesem Kontext analogisiert er Bilder vom Individual- und Kollektivkörper und lehnt sich an das Modell des Naturphilosophen Carl Gustav Carus an. Bei Steiner ergibt sich entsprechend folgende Zuordnung: “Afrika” und die “schwarze Rasse” stünden für “Kindheitsmerkmale”, “Asien” und die “gelbe” oder “bräunlichen Rassen” für “Jugendmerkmale”, Europa für “reifste Merkmale” und Amerika assoziiert Steiner mit dem “Absterben der Menschheit”40. Aus Carus’ ‘planetarischem Modell’ der “Tag-, Nacht- und Dämmerungsvölker”41 , übernimmt Steiner unter anderem auch die Identifizierung der sogenannten ‘Indianer’ durch das Bild der Abenddämmerung sowie Carus’ Gedanken ihres vermeintlich naturgemäßen Aussterbens. Bei Steiner wird dies mit seinem karmisch spiritualistischen System verknüpft:
“Nicht etwa, weil es dem Europäer gefallen hat, ist die indianische Bevölkerung ausgestorben, sondern weil die indianische Bevölkerung die Kräfte erwerben musste, die sie zum Aussterben führte (…) Die Typologisierung entlang der Haare entspricht der Rassensystematik des Sozialdarwinisten Ernst Haeckel, lässt sich aber etwa auch an Thesen von Carl Gustav Carus und des ‘Ariosophen’ Lanz von Liebenfels anbinden. Hier ist der farbsymbolische Zusammenhang von Weiß, Geist und Rationalität entlang des blonden Haars in die menschliche Natur verlagert, zur vermeintlich biologischen Wahrheit und entsprechend verweltlicht worden’[205]

Jana Husmann verwijst bovenstaand natuurlijk vooral naar Die Mission einzelner Volksseelen. Zij verwijst naar de vierde voordracht, maar ik zou ook een passage uit citaat 116 uit de zesde voordracht kunnen aanhalen: ‘Da haben wir in allem, was wir als Saturn-Rasse zu bezeichnen haben, in allem, dem wir den Saturn-Charakter beizumessen haben, etwas zu suchen, was sozusagen zusammenführt, zusammenschließt das, was wieder der Abenddämmerung der Menschheit zuführt, deren Entwickelung in gewisser Weise zum Abschluß bringt, und zwar zu einem wirklichen Abschluß, zu einem Hinsterben’.[206]

Zie hier ook de analogie met de etmalen. Steiner zegt hier immers: ‘Nun wollen wir uns einmal mit der Farbe dieser drei  Rassen beschäftigen. Ich habe Ihnen schon das letzte Mal gesagt: Die Farbe hat mit dem Licht zu tun. Wenn man durch das Beleuchtete des Weltenraumes hindurch das Schwarze des Weltenraumes sieht, so erscheint

es blau. Wenn man Licht, Beleuchtetes, durch die dunkle Luft hindurch sieht, so erscheint es rötlich, wie bei der Morgen- und Abenddämmerung’. Hoewel ik zelf geen onderzoek naar deze specifieke materie heb verricht lijkt het mij de verklaring van de Groot en Husmann buitengewoon plausibel. Zie voor de door Husmann genoemde invloed van Haeckel de bespreking van GA 100.

‘Wollen wir uns einfach an gewöhnlichen Gegenständen die Farben betrachten. Da unterscheiden Sie zunächst, sagen wir, Schwarz und Weiß. Das sind ja die auffälligsten Farben, Schwarz und Weiß. Wie steht es denn nun mit einem schwarzen Körper? Mit einem schwarzen Körper steht  es so, daß er all das Licht, das auf ihn fällt, in sich verarbeitet und gar kein Licht zurückspiegelt. Wenn Sie also hier einen schwarzen Körper haben, so nimmt der

alles Licht, das auf ihn fällt, in sich auf, und gar nichts gibt er zurück. Daher erscheint er schwarz, weil er kein Licht spiegelt. Wenn Die einen weißen Körper haben, der sagt: Ich brauche das Licht nicht; ich will nur das verarbeiten, was mir selber ist. Ich schicke alles Licht zurück. -Daher ist er weiß. (cit. 122, cat. 3) Also ein weißer Körper, der schickt alles Licht zurück. Wir sehen daher seine Oberfläche hell, weiß. Ein schwarzer Körper nimmt alles Licht auf, und auch alle Wärme mit dem Licht, und er wirft gar kein Licht, gar keine Wärme zurück; also erscheint er schwarz, dunkel. (einde citaat 122)

Sehen Sie, Sie können das näher studieren, wenn Sie sich folgendes überlegen. Nehmen Sie an, hier ist ein Körper auf der Erde; der nimmt alles Licht auf. Zunächst gibt er ein bißchen Licht zurück, erscheint also hell. Aber er läßt sich Zeit und nimmt möglichst viel Licht in sich auf. Nun hat er möglichst viel Licht in sich. Wenn er nun keines mehr aufnehmen kann, und man bringt ihn ins Licht, so erscheint er Schwarz.

Nun nehmen Sie einen Baum an. Der steht zunächst auf der Oberfläche der Erde, nimmt etwas Licht auf, aber viel Licht verschluckt er, viel Wärme verschluckt er. Nun, das geht solange, bis er unter der Erde hinunterstürzt. Wenn er nu ein Zeitlang- das bedeutet aber Jahrtausende oder Jahrmillionen- unter die Erde geblieben ist, was wird er? Schwarze Kohle! Schwarz wird er, als ein Baum war, Licht und Wärme in sich aufgenommen hat. Er gibt das nicht her, wenn wir ihn nicht vernichten. Wenn wir ihn verbrennen, dann gibt er es her. Da hat er so viel von Licht und Wärme aufgenommen, daß er nichts hergibt. Wir müssen ihn vernichten. Das ist der Zustand der Kohle.

Nehmen wir an, daß der Körper das Licht nicht weiter aufnimmt, er schickt jetzt alles wieder zurück: dann wird dasjenige, was so beschaffen ist, weiß sein. Das ist der Schnee im Winter. Er schickt alles Licht zurück, nimmt kein Licht und Wärme auf. Also wird er weiß. Sie sehen an dem Unterschied zwischen Kohle und Schnee, wie das eigentlich ist mit dem Verhältnis der Gegenstände auf Erden zum Weltenraum’.[207]

Bovenstaand gedeelte, ook niet opgenomen in het van Baarda-rapport, op het hele korte citaat in het midden na (cit. 122) is wat mij betreft een van de meest  bizarre passages uit de hele voordracht en dan vooral de laatste twee alinea’s. Wat mij betreft ook een belediging voor de intelligentie van zijn toehoorders. Want al zijn deze voordrachten uit deze cyclus bedoeld als ‘volksverheffing’, dit lijkt mij meer het tegenovergestelde. Hoe dan ook, dit zullen wel die ‘drastische beelden’ zijn, waarvan ‘hij het gebruik niet schuwde’ (zie inleidend gedeelte uit het van Baarda-rapport). ‘Zwarte kolen en wit als sneeuw’. De wereld is een groot sprookje, net als de antroposofie. Toch vreemd dat deze passage niet in het rapport staat. Maar misschien is het te gênant. Racistisch is het overigens ook.

Wenden wir das auf den Menschen selber im Weltenraum an. (cit. 123, cat. 1) Sehen wir uns zunächst die Schwarzen in Afrika an. Diese Schwarzen in Afrika haben die Eigentümlichkeit, daß sie alles Licht und Wärme vom Weltenraum aufsaugen. Sie nehmen das auf. Und dieses Licht und diese Wärme im Weltenraum, die kann nicht durch den ganzen Körper durchgehen, weil ja der Mensch immer ein Mensch ist, selbst wenn er ein Schwarzer ist.  Es geht nicht durch den ganzen Körper durch, sondern hält sich an die Oberfläche der Haut, und da wird die Haut dann selber schwarz. So daß also ein Schwarzer in Afrika ein Mensch ist, der möglichst viel Wärme und Licht vom Weltenraum aufnimmt und in sich verarbeitet.[208] (einde citaat 123)

Annotatie: NB Het lijkt of Steiner met de hierboven geciteerde zin: ‘weil ja der Mensch immer ein Mensch ist, selbst wenn er ein Schwarzer ist’ aan zijn gehoor meende te moeten uitleggen dat negers ook mensen zijn, omdat het zich wellicht bij zwarten in Afrika exotische, onderontwikkelde volksstammen voorstelde (zie hier een effectieve omschrijving van ‘exotisme’, FS[209]).

Het kan echter ook zo zijn, dat hij met deze zin het verschil tussen een zwart menselijk lichaam en een zwart voorwerp wilde benadrukken. Hij had hiervoor uitgelegd dat licht en warmte helemaal door een zwart voorwerp heendringen zonder dat er iets wordt teruggekaatst, waarbij in dat geval met licht ook het onzichtbare bovenzinnelijke deel van het licht moet worden bedoeld; gewoon licht dringt immers nooit door ondoorzichtige voorwerpen heen. Een plant die tot steenkool geworden is, is daarom ook door en door zwart. Bij een mens wordt alleen de huid zwart (suggereert dit een mogelijk oorzakelijk verband?? Volgens Sigismund von Gleich duiken ‘de Joden de aarde-donkerte in’[210], dus die zouden dan ook pikzwart moeten zijn, FS). In het menselijk lichaam dringen licht en warmte volgens Steiner op een andere manier door dan bij een plant. Het menselijke lichaam heeft andere eigenschappen dan een plant, ook als het zwart is (zou helemaal mooi zijn, vegetatieve en comateuze negers, en ze rennen juist zoveel, zie verderop in de lezing, citaat 123, FS). Het wordt niet door en door zwart, maar alleen de oppervlakte. Een zwart menselijk lichaam is niet een willekeurig zwart voorwerp, maar een zwart mens. Met andere woorden, een mens blijft een mens, ook als hij zwart is (met die laatste open deur natuurlijk eens, maar waarom zo’n uitleg??? FS).

Motivering: De zinsnede die begint met ‘weil ja der Mensch…’ is voor beide interpretaties die in ons commentaar genoemd worden vatbaar: enerzijds de mogelijkheid dat Steiner het nodig vond om ten behoeve van het publiek dat nog nooit een zwarte gezien had te benadrukken dat ook zwarten mensen zijn (en om die arme bouwvakkers dan maar meteen vol te pompen met racistische denkbeelden, FS), anderzijds de mogelijkheid dat Steiner het verschil tussen een zwart menselijk lichaam en een zwart voorwerp wilde benadrukken, met betrekking tot het absorberen van licht. Het lijdt echter geen twijfel, dat de lezer die deze uitspraak vijfenzeventig jaar na dato leest, de betreffende zinsnede als ernstig beledigend kan ervaren, omdat er de denigrerende suggestie in gelezen kan worden dat het kennelijk nodig is uit te leggen dat ook zwarten mensen zijn. In par. 3.6.1 hebben wij echter opgemerkt dat de opmerking van Steiner mede gelezen kan worden tegen de achtergrond van een hetze -‘la honte noire’, die destijds in Frankrijk gevoerd werd (kom ik in een later verband, buiten de bespreking van deze voordracht, op terug).[211]

(cit. 124, cat. 2) ‘Dadurch, daß er das tut, wirken über den ganzen Menschen hin die Kräfte des Weltenalls (Zeichnung, links). Überall nimmt er Licht und Wärme auf, überall. Das verarbeitet er in sich selber. Da muß etwas da sein, was ihm hilft bei diesem Verarbeiten. Nun, sehen Sie, das, was ihm da hilft beim verarbeiten, das ist namentlich sein Hinterhirn. Beim Neger ist daher das Hinterhirn besonders ausgebildet. Das geht durch das Rückenmark. Und das kann alles das, was da im Menschen drinnen ist an Licht und Wärme, verarbeiten. Daher ist beim neger namentlich alles das, was mit dem Körper und mit dem Stoffwechsel zusammenhängt, lebhaft ausgebildet. Es hat, wie man sagt, ein starkes Triebleben, Instinktleben.  Der Neger hat also ein starkes Triebleben. Und weil er eigentlich das Sonnige, Licht und Wärme, da an der Körperoberfläche in seiner Haut hat, geht sein ganze Stoffwechsel so vor sich, wie wenn in seinem Innern von der Sonne selber gekocht würde. Daher kommt sein Triebleben. Im Neger wird da drinnen fortwährend richtig gekocht, und dasjenige, was dieses Feuer schürt, das ist das Hinterhirn.

Manchmal wirft die Einrichtung des Menschen noch solche Nebenprodukte ab. Das kann man gerade beim Neger sehen. Der Neger hat nicht nur dieses kochen in seinem Organismus, sondern er hat auch noch ein furchtbar schlaues und aufmerksames Auge. Er guckt schlau und sehr aufmerksam. Das könnten Sie leicht als Widerspruch auffassen. Aber das ist so; Wenn da vorne der Nerv des Auges (Zeichnung), so gehen die Nerven just in Hinterhirn hinein; die kreuzen sich da. Der Nerv, der geht also ins Hinterhirn. Und weil der Neger das Hinterhirn besonders ausgebildet hat, deshalb guckt er auch so schlau, deshalb ist er ein so schlauer Beobachter der Welt. (einde citaat 124)

Wenn man das anfängt zu verstehen, so wird einem alles klar. Aber solche Betrachtungen, wie wir sie jetzt wieder machen, die macht die heutige Wissenschaft gar nicht. Sie versteht daher nichts von all dem’. [212]

 

Het is wellicht interessant om deze opmerkelijke omschrijving van de inwendige processen, waar onze donker gekleurde medemens uit Afrika aan zou lijden te vergelijken met een bewering uit Die Mission einzelner Volksseelen. Uit de zesde voordracht:  ‘Sie sehen hier, daß des Menschen physischer Leib von innen bestimmt wird, so bestimmt wird, daß diese verschiedenen geistigen Wesenheiten eingreifen in die Glieder im physischen Leibe, welche die Projektionen, die Schattenbilder der höheren Glieder sind. Wo greift nun zum Beispiel der Merkur ein? – ich sage Merkur, um das zusammenzufassen, was sich als abnorme Geister der Form im Merkur befindet. Er greift so ein, daß er mit anderen zusammenwirkt, namentlich in das Drüsensystem. Er kocht in dem Drüsensystem drinnen, und da leben sich die Kräfte aus, die durch jenes Übergewicht der Merkurkräfte entstehen, die in der äthiopischen Rasse wirken. Alles, was der äthiopischen Rasse ihre besonderen Merkmale verleiht, das kommt davon her, daß die Merkurkräfte in dem Drüsensystem der betreffenden Menschen kochen und brodeln. Das kommt davon her, daß sie auskochen, was die allgemeine, gleiche Menschengestalt zu der besonderen der äthiopischen Rasse macht mit der schwarzen Hautfarbe, dem wolligen Haar und so weiter. Diese Modifikation der allgemeinen Menschengestalt kommt also von diesen Kräften her’. [213] Mijn eerdere commentaar: ‘En zo kwam, onder invloed van de planeet Mercurius, het Afrikaanse ras aan zijn zwarte huid en zijn kroeshaar. Het lijkt mij dat hier sprake is van rassenleer, of kan iemand dit nog steeds zien als niet meer dan een beschrijving van uiterlijke kenmerken, zoals de commissie van Baarda?’  Waar het mij nu hier om gaat, is dat Steiner in de periode 1910-1923 kennelijk op dezelfde manier mededelingen deed over de ‘eigenschappen van het zwarte ras’. Het lijkt mij dat er sprake is van een sterke continuïteit en neem me niet kwalijk, in beide gevallen lijkt mij ook sprake van een nogal bizarre, zo niet denigrerende en racistische typering (hoewel het zo surrealistisch is dat je het nauwelijks beledigend kunt opvatten). Tot zover de passage uit Die Mission. Wat zegt de commissie over citaat 124 uit deze arbeidersvoordracht? (over surrealisme gesproken, maar dat zal zo blijken). De commissie:

‘Samengevat heeft een donkere huidskleur volgens Steiner de volgende betekenis voor de mens: het licht en de warmte uit de omgeving van de mens worden totaal opgenomen. Door de intensieve inwerking op de huid bij een bijna loodrechte zonnestand werd deze zwart (NB Hiermee wordt dus een ander proces beschreven dan de tijdelijke verandering van de huidskleur onder invloed van de zon in de huidige tijd). Het aandeel van de warmte en het licht dat niet door de zintuigen kan worden waargenomen, worden dieper in de mens verteerd door de stofwisseling. De stofwisselingspool en daardoor ook het instinct- en driftleven (het onbewuste wilsleven dat zijn oorsprong heeft in de stofwisselingspool) zijn om die reden extra ontwikkeld. De achterste hersenen spelen daarbij een belangrijke regulerende rol en als gevolg van het feit dat de oogzenuwen in deze hersenen uitmonden kijkt hij ‘schlau’ uit zijn ogen, wat in het Nederlands opmerkzaam en slim, maar ook sluw kan betekenen ( en deze onzin geldt uitsluitend voor het zwarte ras?? Neem me niet kwalijk, maar dit is bijna van hetzelfde kaliber als ‘schedelmeten’, FS).

NB De formuleringen van Steiner wekken wel enige bevreemding (??!! FS). Zelf liet hij de volgende opmerking op het bovenstaande volgen: ‘Wenn man das anfängt zu verstehen, so wird einem alles klar. Ber solche betrachtungen, wie wir sie jetzt wieder machen, die macht die heutige Wissenschaft gar nicht. Sie versteht daher nichts von all dem’. Antroposofie gaat zoals gezegd niet alleen over zintuiglijk waarneembare feiten, maar verbindt deze met bovenzinnelijke waarnemingen’.

Nu volgt de meest begrijpelijke en heldere en vooral de meest zinvolle en constructieve passage uit het hele rapport: ‘Bovenstaande uiteenzettingen

Figuur 6: tweede afbeelding GA 349-3. Let op de weergave van de ogen en de oogzenuw bij ‘de neger’. Steiner: ‘Wenn da vorne der Nerv des Auges (Zeichnung), so gehen die Nerven just in Hinterhirn hinein; die kreuzen sich da. Der Nerv, der geht also ins Hinterhirn. Und weil der Neger das Hinterhirn besonders ausgebildet hat, deshalb guckt er auch so schlau, deshalb ist er ein so schlauer Beobachter der Welt’. En dit zou alleen gelden voor de anatomie van het zwarte ras

over de regulerende werking van de achterste hersenen bij de verwerking van licht en warmte in de stofwisseling beschrijven processen die zich voor een deel in het bovenzinnelijke deel van de mens afspelen en zijn daarom alleen in dat licht te begrijpen. Door fysiologisch onderzoek zou kunnen worden nagegaan of ook op materieel niveau zulke verbindingen te leggen zijn, maar dat valt buiten het kader van dit rapport’.[214]  (zie van Baarda Rapport 382-384 voor degenen die niet kunnen geloven dat dit er echt staat)  Guten Morgen! Je zou er bijna zelf van gaan koken, ware het niet dat je er vooral van in de lach schiet.

Waar gaat dit eigenlijk over? In de eerste plaats vindt de commissie het de normaalste zaak van de wereld dat ‘negers’ (dus niet mensen in het algemeen) licht en warmte opzuigen. Dit wordt door het ruggenmerg gezogen en het achterhoofd ingepompt. Daardoor is hij wat heetgebakerd (letterlijk, of  beter ‘heetgeblakerd’), heeft hij een sterk drift- en instinctleven en wordt door de achterhersenen voortdurend het vuurtje opgepookt, zodat hij vanbinnen kookt. Daardoor kijkt de neger ook wat sluw en opmerkzaam uit zijn ogen en heeft hij een zwarte huidskleur (de roet moet ergens neerslaan). Dit alles gebaseerd op ‘geesteswetenschappelijk onderzoek’ (moeten we dus serieus nemen). Sterker nog, de commissie doet een aanbeveling aan de medische wereld om te onderzoeken of dit eventueel bewezen kan worden via de wetten van de ‘materialistische wetenschap’. En dit alles geldt uitsluitend voor de ‘neger’, dus niet voor een Japanner (daar is weer wat anders mee aan de hand, zij het van dezelfde surrealistische orde, maar dat zullen we zo zien). En omdat eruit Steiners ‘enigszins bevreemdende opmerkingen’ misschien iets zinvols is te halen, is deze uitspraak ingedeeld in categorie 2, d.w.z. ‘Citaten waarbij er: hetzij sprake is van een lichte vorm van discriminatie als gevolg van een tijdgebonden en gedateerde woordkeuze, hetzij geen sprake van discriminatie, maar waarbij er gemakkelijk het misverstand kan ontstaan dat er wél sprake is van discriminatie (…) een grondige kennis van de antroposofie is noodzakelijk om het betreffende citaat te kunnen duiden’.  En dan moeten wij geloven dat er géén sprake is van rassenleer in het werk van Steiner, omdat een commissie alles voor ons heeft uitgezocht en heeft opgeschreven in een dik rapport dat nauwelijks vrij toegankelijk is en dus moeilijk is te controleren? (zie dit artikel.[215] Dat ik het in bezit heb, is echt een gelukkige toevalstreffer). We kunnen er dus op vertrouwen dat er  ‘géén sprake is van rassenleer’, omdat een hele wijze commissie met dit soort fantastische verklaringen komt? Ik heb deze er gedetailleerd uitgelicht en het is ook een van de meest surrealistische passages die ik in het rapport ben tegengekomen, maar het is zeker niet de enige van dit kaliber. Kortom, bijzonder geloofwaardig. Maar laten we verder gaan met de lezing zelf:

(cit. 125, cat. 2) Gehen wir jetzt vom Schwarzen zum Gelben herüber. Beim Gelben- das ist schon verwandt mit dem Roten- ist es so, daß das Licht etwas zurückgeworfen wird, viel aber aufgenommen wird. Also da ist es schon so, daß der Mensch mehr Licht zurückwirft als beim Schwarzen. Der Schwarze ist ein Egoist, der nimmt alle Licht und Wärme auf. [216](einde cit. 125)

De commissie: NB Op zichzelf beschouwd kan deze laatste zin allerlei misverstanden oproepen. Toch wordt hier alleen maar herhaald dat iemand met een zwarte huidskleur het licht en warmte van de omgeving totaal in zich opneemt (is dat zo? FS). Hij is bij wijze van spreken in fysiologisch opzicht een egoïst. Verderop in de lezing, zie citaat 128 gebruikte Steiner hetzelfde verschijnsel voor het woord ‘vriendschappelijk’: ‘Die Neger, die leben auf einem Erdstück, wo die Sonne sie sehr, sehr belästigt, eindringt in sie. Also geben sie sich ihr hin, nehmen sie ganz ihren Körper auf, werden freundschäftlich mit ihr, werfen nichts zurück’.

Op  3 mei 1909 had hij dit proces ook al eens van een ander gezichtspunt beschreven. Wat op 3 maart 1923 ‘egoïstisch’ werd genoemd, heette toen ‘zwak’ en ‘passief’. Ook dat zijn uitdrukkingen van fysiologische processen (zie citaten 96 en 87 en de commentaren daarop): ‘Diejenigen Menschen aber, die ihre Ich-Wesenheit zu schwach entwickelt hatten, die den Sonneneinwirkungen zu sehr ausgesetzt waren, sie waren wie Pflanzen: sie setzen unter Ihrer Haut zuviel kohlstoffartige Bestandteile ab und wurden schwarz. Daher sind die Neger schwarz’ en ‘… von der ganz passiven Negerseele angefangen, die völlig der Umgebung, der äußeren Physis hingegeben ist (…)’[217]

Deze laatste passage zou overigens perfect in deze voordracht passen, maar ontlastend lijkt mij dit niet. Hooguit maakt het dit alles nog  ‘bevreemdender’ (woordkeuze commissie) dan het al is.

(cit. 126, cat. 2) Der Gelbe, von der mongolischen Bevölkerung, der gibt schon etwas Licht zurück, aber er nimmt noch viel Licht auf. Das macht, daß er eigentlich ein solcher Mensch ist (ziehe Zeichnung, Mitte). Also er nimmt viel Licht auf, gebt aber einiges zurück. Er begnügt sich mit weniger Licht. Dieses wenigere Licht, das kann nun nicht im ganzen Stoffwechsel arbeiten. Da muß der Stoffwechsel schon auf seine eigene Kraft angewiesen sein. Das arbeitet nämlich in der Atmung und in der Blutzirkulation. Also beim Gelben, beim Japaner, beim Chinesen, da arbeitet das Licht und Wärme hauptsächlich in der Atmung und in der Blutzirkulation. Wenn Sie je einem Japaner begegnet sind, so werden Sie bemerkt haben, wie er auf seine Atmung achtet. Wenn er mit Ihnen redet, hält er sich immer zurück, daß die Atmung so recht in Ordnung ist. Er hat ein gewisses Wohlgefühl an der Atmung. Da ist es also so, daß da drinnen im Innern schon weniger verarbeitet wird. Da wird hauptsächlich in der Brust alles verarbeitet. Und das bewirkt, daß der Gelbe Mensch nicht sein Hinterhirn so stark ausbildet, sondern da Mittelhirn. Da hat er das, was seine Atmung und seine Blutzirkulation versorgt. Er lebt also doch ziemlich im Innern, der gelbe Asiaten. Sie können das auch seinem Gang anmerken; er hat einen mehr lässigen Gang. Er arbeitet nicht so stark mit den Gliedmaßen und dem Stoffwechsel. Der Neger ist viel mehr auf Rennen und auf die äußere Bewegung aus, die von den Trieben beherrscht ist. Der Asiate, der Gelbe, der entwickelt mehr ein innerliches Traumleben, daher die ganze asiatische Zivilisation dieses Träumerische hat. Also er ist nicht mehr so in sich bloß lebend, sondern er nimmt schon vom Weltenall etwas auf. Und daher kommt es, daß die Asiaten so wunderschöne Dichtungen über das ganze Weltenall haben. Der Neger hat das nicht. Der nimmt alles in seinen Stoffwechsel herein und eigentlich verdaut er nur das Weltenall. Der Asiate eratmet es sich, hat es in seiner Blutzirkulation. Daher kann er es auch Worten vor sich geben. Denn die Sprache ist ja nur eine umgestaltete Atmung. Ja, es sind schöne, wunderschöne Gedichte. Er sind überhaupt innerliche Menschen. Der Asiate verachtet den Europäer heute, weil er sagt: Das sind äußerliche Menschen. -Wir werden gleich sehen, warum. Das also ist die gelbe Rasse, und sie hängt zusammen mit der Farbe, wie es Ihnen gesagt habe.[218] (einde citaat 126) 

Over het bovenstaande zou ik maar een ding kwijt kunnen: exotisme! Het laat wel heel mooi zien hoe vals het romantische gedweep en het gratuite geprojecteer op het vreemde kan werken. Prachtig, die ‘Wunderschöne’ gedichten. Maar of ze zo goed kunnen denken als wijzelf is natuurlijk de vraag (want dat zal ook blijken). En wellicht was Steiner niet op de hoogte van diverse Afrikaanse literaire tradities, maar om die dan meteen zo resoluut uit te sluiten? Het lijkt me een beetje voorbarig.

Verder zijn de bijzonderheden over de Japanners en hun ademhaling wel weer fantastische details. Komt allemaal omdat het werk vooral in de borst zit en niet in de maag. Heel anders dan bij de negers, die weer door hun driftleven  worden aangestuurd. En wat kunnen die zwarten toch rennen! Maar om hier nu geesteswetenschap van te maken? De commissie zegt namelijk het volgende:

‘NB Ook deze formuleringen van Steiner kunnen bevreemding wekken. Hier geldt hetzelfde als wat in het commentaar op 124 is gezegd, dat met dit soort uitspraken ook aspecten worden aangeduid die niet met zintuigen zijn waar te nemen en dat de manier waarop ze te verifiëren zijn buiten het kader van dit rapport valt’.[219]

En bij citaat 124 heb ik al duidelijk aangegeven hoe ik daar tegenover sta, dus dat hoef ik hier niet te herhalen.

Alvorens verder te gaan wil ik toch zeggen dat ik het soms een beetje met de commissie te doen heb. Het lijkt me ook niet simpel om een geesteswetenschappelijk, oftewel esoterisch gedachtegoed (noem het dan zo, dan ben je van een heleboel moeilijkheden af en bovendien is het terecht), met ‘wetenschappelijke’ criteria kritisch tegen het licht te houden, als je zelf ook nog sympathisant bent van dit esoterische gedachtegoed. Het lijkt mij een bijna schizofrene activiteit. En bovendien gaat het niet om zomaar iets, want de grondlegger van de antroposofie is herhaaldelijk van racisme beticht. En dan moet je dat als antroposoof ‘wetenschappelijk’ en ‘objectief’ gaan uitzoeken. Ik denk dat dit zich bij deze lezing genadeloos wreekt. En ik zeg hierbij niets over de competentie van de commissie in het algemeen (ik schat ze ook echt niet laag in, etc.), maar juist in dit geval lijkt het mij dat er sprake is van de verkeerde mensen voor de verkeerde taak. Want uit het bovenstaande blijkt al dat er geen sprake is van onafhankelijkheid, althans niet van onafhankelijkheid naar deze levensbeschouwing (ik heb het dus niet over georganiseerde verbanden, als de antroposofische vereniging e.d.). Het lijkt mij dat dit het grootste euvel is. Bovendien was er aan de ene kant de pressie van de buitenwereld om toch eens kritisch naar die uitspraken over rassen te gaan kijken tegenover een (deel van) de conservatieve achterban, die van kritiek op Steiner niets wilde weten en voor wie kritische vragen stellen bij dit gedachtegoed al heiligschennis is. Dat is ook gebleken uit de nasleep van het rapport en ook uit de bijdragen op het racismedebat, juist van deelnemers uit dat smalle deel. Het is nu eenmaal zo dat dit rapport het officiële antwoord is van de Nederlandse antroposofie, waar ik het in hoge mate niet mee eens ben. Daarom vecht ik het ook aan, en wellicht soms ook wat stevig, maar dat wil niet zeggen dat ik dit soort zaken niet zou zien. Laat ik zeggen dat ik het dus nog wel te prijzen vind dat deze commissie tenminste haar tanden in deze onmogelijke materie heeft gezet. Anderen, die werkelijk ieder kritisch onderzoek afwijzen, hebben zich daar niet aan gewaagd, dat bleek nog zelfs uit onze discussie in het racismedebat. Dus daarvoor zeker mijn waardering. Nu ik dit gezegd heb zal ik op dezelfde manier doorgaan met het bespreken van deze voordracht en wat de commissie ervan gemaakt heeft.

De commissie heeft nog iets te zeggen over het bovenstaande citaat 126, over de Aziaten: ‘Volgens Steiner werken in het gele ras hoofdzakelijk de krachten van het ritmische gebied van ademhaling en hartslag, dat in de antroposofische menskunde de grondslag vormt voor het voelen. De graad van bewustzijn bij gevoelens is niet dezelfde als bij gedachten. Gevoelens kunnen vaag en onbenoembaar zijn. Wat we voelen is lang niet altijd duidelijk onder woorden te brengen. Bij een logische gedachtegang daarentegen kunnen alle stappen helder beschreven worden. Ten opzichte van het wakkere bewustzijn overdag, als we helder kunnen denken, is het voelen meer een droomachtig beleven. Door een relatief sterke verbinding van het gele ras met het ritmische systeem en daardoor met het gevoel, legde Steiner bij hen ook de nadruk op het droomleven’.[220]

Mijn commentaar. Dit is toch net zulke racistische onzin, net als die praat over het zwarte ras, al is het misschien minder beledigend? En dan te bedenken dat de commissie Edward Said als bron heeft gebruikt voor het rapport. Dit is toch ‘romantische’ en ‘oriëntalistische’ clichépraat? Dat Steiner er nog in geloofde, snap ik nog wel ergens, maar dat hoeven wij toch niet meer? Maar in dit geval is de categorie 2 wel terecht, ik denk precies passend, dus daarop zeker geen kritiek.

(cit. 127, cat. 2) Nun, meine Herren, betrachten wir uns selber in Europa. Wir sind in der Tat dem Weltenall gegenüber eine weiße Rasse, denn wir werfen alles äußere Licht zurück. Wir werfen alles äußere Licht und im Grunde genommen auch alle Wärme zurück. Die Wärme muß schon ganz mächtig werden, wenn wir sie in uns aufnehmen wollen. Und wenn sie nicht da ist, so verkümmern wir, wie es sich an den Eskimos zeigt. Da ist er also so: Da ist der Mensch so, daß er im Grunde genommen alles Licht und Wärme zurückwirft- nur wenn sie mächtig wird, nimmt er sie auf -; er wirft sie zurück und entwickelt nur dasjenige an Licht und Wärme, was in seinem Innern durch seine eigene innere Arbeit entsteht. Ja, meine Herren, da kommt ihm nicht das Atmen und die Blutzirkulation zu Hilfe und nicht die Wärme-Erzeugung, sondern da muß er durch sein Gehirn, durch seinen Kopf selber dasjenige ausarbeiten, was Licht und Wärme ist. Wir müssen also mit unserem Kopf auch das erarbeiten, was Licht und Wärme ist. Wir werfen eigentlich alles äußere Licht und Wärme zurück. Wir müssen unserem Blut selber die Farbe geben. Das dringt dann durch das Weiße durch, und dadurch bekommen wir diese europäische Menschenfarbe. Die ist also vom Innern. Daher sind wir schon so wie ein weißer Körper. Und während der Mongole das Mittelhirn hauptsächlich braucht, müssen wir Europäer das Vorderhirn anwenden (sehe Zeichnung, rechts). Dadurch aber stellt sich das Folgende heraus: Der mit dem Hinterhirn, der hat vorzugsweise das Triebleben, das Instinktleben. Der da hier mit dem Mittelhirn hat das Gefühlsleben, das indem Brust sitzt. Und wir Europäer, wir armen Europäer haben das Denkleben, das im Kopfe sitzt. Dadurch fühlen wir gewissermaßen unseren inneren Menschen gar nicht. Dadurch aber nehmen wir die ganzen Außenwelt auf, werden dadurch leicht Materialisten. Der Neger wird schon kein Materialist. Der bleibt schon innerlich Mensch. Nur entwickelt er innerlich das Triebleben. Der Asiate wird auch nicht Materialist. Der bleibt beim Gefühlsleben. Der kümmert sich nicht so ums äußere Leben wie der Europäer. Von dem sagt er: Der wird nur ein Ingenieur, der sich nur mit dem äußeren Leben beschäftigt. (einde citaat 127) Er ist eben dadurch, daß er sein Vorderhirn entwickeln muß, hauptsächlich aus die Außenwelt hingewiesen. Und mit dem hängt nun zunächst alles zusammen.[221]

Het is vreemd dat de laatste twee zinnen niet in het rapport zijn opgenomen, want die horen er namelijk wel bij. Maar wellicht zijn die er per ongeluk uitgevallen. Maar goed, de commissie legt hier iets belangrijks uit, over een belangrijk leerstuk van de antroposofie en over hoe zij deze lezing interpreteert (waar overigens veel voor te zeggen valt, alleen maakt dit het niet minder racistisch). Hier de uitleg van de commissie: ‘Het uitgangspunt van Steiner voor de beschouwing van 3 maart 1923 is kennelijk het volgende. In de antroposofische menskunde worden anatomisch en fysiologisch drie systemen van elkaar onderscheiden: het stofwisselings-ledematensysteem, het ritmische systeem en het zenuw-zintuigensysteem. Zij vormen de lichamelijke grondslag voor respectievelijk het willen, het voelen en het denken (zie in dit verband zeker fig. 2, FS). In de voordracht laat hij zien dat deze drieledigheid ook van toepassing is op de mensheid als geheel. De drie systemen zijn als het ware over de hoofdrassen verdeeld. Bij het zwarte ras ligt de nadruk op het stofwisselings-ledematensysteen, bij het gele ras op het ritmische systeem en bij het blanke ras op het zenuw-zintuigensysteem’.[222]

Juist, dus is er sprake van rassenleer. Het feit dat je dit soort fysiologische accenten gaat projecteren op mensenrassen is rassenleer, temeer daar deze ‘inzichten’ niets met de werkelijkheid te maken hebben, maar louter fictie van Rudolf Steiner zijn. Maar de commissie gaat door:

‘NB Voor Steiner is een dergelijke beschouwing over rassen geen reden om de superioriteit van het ene ras boven het andere ras aan te tonen (valt over te twisten, FS). Hij laat zien dat de mensheid een geheel is en dat de verschillende rassen elkaar net zo aanvullen als in een mens willen, voelen en denken een geheel vormen.

De eenzijdigheid van het blanke ras komt er in dit opzicht niet beter van af dan die van het gele en het zwarte ras. De blanken dreigen volgens hem het contact met hun innerlijke mens te verliezen; zij richten zich meer op de buitenwereld en worden daarom makkelijk materialist (en die exotische wilden gelukkig niet want die zijn nog zo spiritueel en zo puur, wat romantisch, wederom sprake van exotisme, FS). Wat dat betreft heeft de neger in Steiners beschouwing iets voor op de blanken, omdat hij innerlijk mens blijft en geen materialist wordt (wederom exotisme en leg dat een keer uit in een sloppenwijk in Afrika). Ook een Aziaat is in dit opzicht beter af dan een blanke’.[223]

Wel toevallig dat het denken weer is toebedeeld aan de blanken (maar dat ‘willen’ van die driftige zwarten is ook belangrijk, echt waar).

Dat de blanken erin dit verhaal niet beter vanaf komen is simpelweg niet waar. Want iets verderop zal nog een passage langskomen waarin het blanke ras tot het absolute superieure ras wordt uitgeroepen (het ras van de toekomst, terwijl er expliciet bij wordt vermeld hoe slecht het met de andere rassen gaat aflopen). Ook zou ik nog een citaat uit Die Mission einzelner Volksseelen terug kunnen halen. Uit citaat 102 (vierde voordracht): ‘Da alle Menschen in verschiedenen Reinkarnationen durch die verschiedenen Rassen durchgehen, so besteht, obgleich man uns entgegenhalten kann, daß der Europäer gegen die schwarze und die gelbe Rasse einen Vorsprung hat, doch keine eigentliche Benachteiligung’.[224]

Verder doet deze tekst van de commissie mij enigszins denken aan de woorden van cabaretier Hans Teeuwen, die in een van zijn programma’s de volgende tekst uitkraamde:

Kijk, het ene ras is bijvoorbeeld heel goed in leidinggeven, terwijl het andere ras weer veel beter is met hardlopen en ritmes.
En als iedereen zich daar gewoon aan houdt is er niks aan de hand.
Da’s de natuur en je bent niet sterker dan de natuur.
En ik zeg heel eerlijk, ik houd me daaraan, ja, ik houd me daaraan.
Ik zal geen wc’s gaan schoonmaken, dat gaat niet, dat zit niet in mijn roots.
Da’s belangrijk, je roots.

Hans Teeuwen (cabaretier), in zijn theaterprogramma ‘Met een Breierdeck’, 1997

Het spijt me heel erg, maar ik zie veel overeenkomsten met de voorgaande tekst van de commissie van Baarda. Ik kan het niet leuker maken dan het is, al is in ieder geval die tekst van Hans Teeuwen wel heel erg grappig, dus dat zou ondoenlijk zijn.

Maar over de tekst van Steiner zelf (hierboven ging het meer over het commentaar van de commissie), we moeten dus begrijpen dat de zwarte (die egoïst) vooral al het licht opzuigt en het inwendig verteert tot hij kookt, dat de Aziaat licht en warmte opneemt, maar ook een beetje teruggeeft en dat de Europeanen al hun licht en warmte teruggeven aan de wereld om hen heen (zie hiervoor ook figuur 6). Het is nogal bizar, maar dit is ongeveer wat Steiner beweert.

(cit. 128, cat. 2) Wir sind also die weiße Rasse. Innerlich ist das Weiß durch unser Blut gefärbt. Dann ist da die gelbe Rasse, die Mongolen, und dann ist da die schwarze Rasse. Und wir können ganz gut begreifen, wenn wir von den Farben ausgehen. Da erklärt sich die ganze Gesichte.

Nun brauchen Sie sich aber nur zu überlegen, wie das ist. Die Neger, die leben auf einem Erdstück, wo die Sonne sie sehr, sehr belästigt, eindringt in sie. Also geben sie sich ihr hin, nehmen sie ganz in ihren Körper auf, werden freundschaftlich mit ihr, werfen nichts zurück. Bei den Asiaten, da geht es schon mehr aus dem Heißen der Erde heraus. Die geben nicht mehr so viel zurück. Die werden nicht mehr so freundschaftlich mit der Sonne. Und bei den Europäern, da ist es so, daß sie eigentlich überhaupt nichts von der Sonne bekommen würden, wenn sie nichts ihr eigenes Menschliches entwickelten. Daher ist Europa immer der Ausgangspunkt für alles dasjenige gewesen, was nun das Menschliche so entwickelt, daß das zu gleicher Zeit mit der Außenwelt in Beziehung kommt. Erfindungen sind in Asien sehr wenig gemacht worden. Verarbeitet kann dann die Geschichte werden; aber Erfindungen selber, wie gesagt, das, was durch die Erfahrung mit der Außenwelt entspringt, das können die Asiaten nicht machen.

Zum Beispiel war es einmal so mit einem Schraubendampfer.  Den hatten die Japaner den Europäern abgeguckt, und wollten sie auch allein fahren. Vorher fuhren immer die Europäer und haben die Geschichte dirigiert. Nun wollten sie einmal allein fahren. Die englischen Ingenieure sind zurückgeblieben an der Küste. Plötzlich gerieten die Japaner draußen, die dann das Schiff geleitet haben, in helle Verzweiflung, denn das ganze Schiff drehte sich fortwährend um sich selber. Sie kriegten es nicht heraus, wie sie zu der Drehung die richtige Fortbewegung hinzubringen konnten. Die Europäer, die das wußten, die grinsten natürlich furchtbar am Ufer. Also dieses selbständige Denken, das der Europäer im Umgang mit der Umgebung entwickelt, das haben die Asiaten nicht. Die Japaner werden daher alle europäischen Erfindungen ausbilden; aber selber etwas ausdenken, das werden die Japaner nicht. Es ist einmal so beim Menschengeschlecht, daß die Menschen über die Erde hin eigentlich alle aufeinander angewesen sind. Sie müssen einander helfen. Das ergibt sich schon aus ihrer Naturanlage.[225] (einde citaat 128)

Commentaar commissie: ‘NB Om het verschil tussen Aziaten en blanken nog duidelijker te maken voegde Steiner een anekdote toe over een aantal Japanners, die niet wisten hoe ze een schip moesten besturen. De oorsprong van dit verhaal is niet bekend. Wel was het in die tijd een algemeen aanvaard cliché dat Japanners niets zelf konden maken, maar alleen westerse industrieproducten, goedkoop, maar slecht, konden na-apen. In feite bevestigde Steiner dit cliché’.[226]

Mijn commentaar: De lompe clichés zijn bekend en bestaan ook nog in onze tijd. Toch kun je  je afvragen hoe ze dan aan hun oude cultuur, hun schrift en hun architectuur kwamen. En de Japanse kunst en sterker nog, hun hele cultuur, zou niets authentieks hebben? In ieder geval hebben ze die niet van West Europa overgenomen (er is zeker invloed geweest vanuit China, maar de Japanse cultuur heeft zich op een volstrekt eigen manier ontwikkeld). Bovendien hebben wij (dat realiseren we ons niet zo vaak) veel uit het verre oosten overgenomen, zoals de bril of het buskruit. De boekdrukkunst is onafhankelijk van Azië bij ons uitgevonden, maar bestond daar al veel eerder. Zo kun je wel even doorgaan. En dan die opmerkingen waar de commissie het niet over heeft (staat wel afgedrukt in het rapport, maar de commissie acht het kennelijk niet nodig om daarop in te gaan). Maar dat is ook nogal wat. We moeten dus begrijpen dat de Europeanen, omdat ze zo weinig van de zon ontvangen, zelf hun eigenlijke menselijkheid moesten ontwikkelen? En dat ze daarom initiatiefrijker zouden zijn dan andere rassen, omdat ze alles zelf moeten uitvinden? Dat is ook nogal een statement, niet geheel onbelangrijk binnen de context van deze voordracht en binnen de context van de antroposofie. Dit is namelijk wel iets wezenlijks, dat vooruitloopt op iets dat nog in deze lezing gaat komen. De Europeanen zijn namelijk het werkelijke scheppende ras en de dragers van de cultuurperiodes van de na-Atlantische tijd, zoals we verderop veel explicieter krijgen meegedeeld. Dus die opmerkingen in dit citaat zijn geen onbelangrijk detail.

Het volgende citaat is weer een verhandeling over het bottenstelsel, zoals we dat eerder hebben gezien bij de beschrijvingen van de indianen:

(cit. 129, cat. 2) Nun, sehen Sie, das hängt aber mit der ganzen übrigen Ausbildung des Menschen zusammen. Denken Sie sich einmal solch einen schwarzen Menschen. Der entwickelt besonders das Triebleben, also dasjenige, was im Innern kocht. Das gibt viel Asche. Die Asche, die setzt sich dann in den Knochen ab. Dadurch wird er mehr in den Knochen ausgebildet sein als derjenige, der der weißen Rasse angehört. Der verwendet dasjenige, was er im Innern hat, mehr auf das Blut. Daher werden seine Knochen feiner ausgebildet sein. Also der Neger hat grob ausgebildete Knochen, der Europäer hat feiner ausgebildete Knochen. Und das, was Asiaten sind, die gelbe Rasse, die stehen in der Mitte drinnen.

Jetzt Können Sie, wenn Sie den Japaner anschauen, an der ganze Art und Weise, wie er dasteht und geht, sehen: er ist in seinem Knochenbau so, daß er zwischen dem Europäer und dem Afrikaner mitten drinnen steht. Die Afrikaner haben diese starke Knochen, die immer ausschlagen. Der Europäer, der hat mehr das Blutsystem. Der Japaner, der hat eigentlich alles das, was auf den Atem und vom Atem aus in die Blutzirkulation wirkt. [227](einde citaat 129)

Hier worden Steiners ‘drastische beelden’, waarvan ‘hij het gebruik niet schuwde’ (waarvoor de commissie ons eerder waarschuwde) wel heel letterlijk toegepast. Zo letterlijk dat je je kunt afvragen of  er nog sprake van  ‘beeldspraak’ is. Het idee dat de botten van de ‘neger’ zo zwaar zouden zijn (is dat zo?), omdat de as van het inwendige vuurtje op de beenderen zou neerslaan, wat moeten we daarmee? Want wat zegt de commissie over citaat 129?

‘NB Deze beschouwing heeft een bijzonder beeldend karakter. Het is niet altijd duidelijk hoe deze beelden in overdrachtelijke zin bedoeld zijn. De exacte betekenis van een aantal uitspraken is daarom niet altijd te achterhalen’.[228]

Naast een plaatsing in categorie 2, laat de commissie het hierbij. Is het overdrachtelijk, dan vraag ik me af wat het zou moeten overdragen. En letterlijk is het natuurlijk de meest waanzinnige flauwekul. Voor indeling van grof naar verfijnd bottenstelsel geldt natuurlijk hetzelfde. Kortom, dit is je reinste rassenleer. Geldt ook voor die verhalen over hijgende Japanners (dat volk dat alleen maar kan na-apen).

Ik heb het hier ook weer enigszins met de commissie te doen, want het is ook hopeloos. In ieder geval is Steiner hier niet inconsistent, want hij herhaalt verschillende ‘eigenschappen’ (‘beelden’, aldus de commissie) die hij hiervoor ook al heeft gebezigd. Wel denk ik dat het de grootst mogelijke racistische onzin is. ‘Moriaantje zo zwart als roet’, maar dan niet beeldend bedoeld, maar letterlijk.

Hierna volgt weer een van de meer pittige passages uit deze voordracht (alhoewel? De hele voordracht is nogal ‘drastisch’, maar dit is in ieder geval weer een categorie 1). Voor een goed begrip van deze tekst is het handig om het wereldkaartje (fig. 5) voor ogen te houden:

Nun aber, meine Herren, bleiben eben die Menschen nicht bloß auf der Erde sitzen. Wenn man in alte Zeiten zurückgehen würde, so würde man auch schon finden, daß zu Asien die gelbe Rasse, zu Europa die weiße Rasse und zu Afrika die schwarze Rasse gehört. Aber immer ist es auch vorgekommen, daß die Menschen nun ausgewandert sind. Und da können sie nun entweder so herwandern (Zeichnung, zie wereldkaart, fig. 5, FS), die Gelben können nach Osten wandern, oder die Schwarzen können nach Westen wandern. So ist es wohl einmal gewesen. Die Gelben sind immer nach Osten gewandert. Da sind sie auf diese Inseln gekommen, die zwischen Asien und Australien sind. Die Gelben wandern nach Osten hinüber. (cit. 130, cat. 1) Wenn die Gelben nach Osten hinüberwandern, dann werden sie braun. Da entstehen dann die Malaien; die werden braun. Warum? Ja, warum werden sie braun? Was heißt denn das: sie werden braun? Nicht wahr, wenn sie gelb sind, werfen sie einen bestimmten Grad von Licht zurück; das andere nehmen sie auf. Wenn sie braun werden durch die andere Art, wie sie jetzt in der Sonne leben, weil sie ja von einem anderen Erdstück kommen, dann werfen sie weniger Licht zurück. Sie nehmen mehr Licht in sich auf. Also diese braunen Malaien sind ausgewanderte Mongolen, die sich aber jetzt, weil die Sonne anders auf sie wirkt, angewöhnen, mehr Licht und mehr Wärme aufzunehmen. Bedenken Sie aber, daß sie nicht die Natur, soviel von Wärme aufnehmen können. Sie haben nicht die Natur, so viel Wärme aufzunehmen, als sie jetzt als Malaien aufnehmen. Die Folge davon ist, daß sie anfangen, unbrauchbare Menschen zu werden, daß sie angingen, Menschen zu werden, die am Menschenkörper zerbröckeln, deren Körper abstirbt. Das ist in der Tat nie der malaiischen Bevölkerung der Fall. Die stirbt an der Sonne. Die stirbt an der Österlichkeit. So daß man sagen kann: während die Gelben, die Mongolen, noch Menschen in der Vollkraft sind, sind die Malaien schon eine absterbende Rasse. Sie sterben ab.

Wenn die Neger – was sie allerdings heute weniger tun können, heute sind die Verhältnisse schon anders, aber in Urzeiten war das schon so, wie ich erzähle – nach dem Westen hinüberwandern – eine Schifffahrt hat es gab immer gegeben, und es waren ja außerdem durch den ganzen Atlantischen Ozean noch Inseln, der Atlantischen Ozean war ja früher auch ein Kontinent – , also wenn die Schwarzen nach dem Westen auswandern, da können sie nicht mehr so viel Licht und Wärme aufnehmen wie in ihrem Afrika. Da kommt ihnen weniger Licht und Wärme zu. Was ist die Folge? Ja, ihre Natur ist eingerichtet darauf, so viel als möglich Licht und Wärme aufzunehmen. Ihre Natur ist eigentlich eingerichtet, dadurch schwarz zu werden. Jetzt kriegen sie nicht so viel Licht und Wärme, als sie brauchen, um schwarz zu werden. Daher werden sie kupferrot, werden Indianer. Das kommt davon her, weil sie gezwungen sind, etwas von Licht und Wärme zurückzuwerfen. Das glänzt dann so kupferrot. Das Kupfer ist selber ein Körper, der Licht und Wärme so ein bißchen zurückwerfen muß. Das können sie nicht aushalten. Daher sterben sie als Indianer im Westen aus, sind wiederum eine untergehende Rasse, sterben an ihrer eigenen Natur, die zu wenig Licht und Wärme bekommt, sterben aus dem Irdischen. Das Irdische ihrer Natur ist ja ihr Triebleben. Das können sie nicht mehr ordentlich ausbilden, während sie noch starke Knochen kriegen. Weil viel Asche hineingeht in ihre Knochen, können diese Indianer diese Asche nicht mehr aushalten. Die Knochen werden furchtbar stark, aber so stark, daß der ganze Menschen an seinen Knochen zugrunde geht. [229](einde citaat 130)

Annotatie: NB Het is opmerkelijk dat Steiner hier zowel de Maleiers als de indianen een uitstervend ras noemt dat ten onder zal gaan. Voor beide rassen is dat een onjuiste bewering. Wanneer over de Maleiers gezegd wordt: ‘Die Folge davon, ist daß sie anfangen, unbrauchbare Menschen zu werden, daß sie anfangen, Menschen zu werden, die am Menschen körper zerbröckeln, deren Körper abstirbt’, blijkt uit het geheel, dat met ‘unbrauchbare Menschen’ onbruikbare lichamen bedoeld worden, lichamen die een afstervende tendens hebben en dus niet te gebruiken zouden zijn voor een ziel om te incarneren. Deze visie wordt ook verwoord door de Rudolf Steiner Nachlaßverwaltung, die in een brief te kennen gaf dat het stenogram op deze plaats niet eenduidig te interpreteren is, dar de stenografe op dat moment moeite had om Steiner in zijn betoog te volgen (daar kan ik me iets bij voorstellen, FS). Vanuit de huidige inzichten in het omzetten van stenogrammen interpreteert men het stenogram op deze plaats nu als volgt: ‘Die Folge davon ist, daß die Körper anfangen zu zerbröckeln. Das ist in der Tat bei der körperlichen Beschaffenheit der Malayen der Fall. Er stirbt an der Sonne’.

Het uitsterven van rassen krijgt overigens een andere betekenis wanneer men onder een ras niet alleen de bevolkingsgroep als zodanig verstaat, maar ook de cultuur die van oorsprong met dat ras verbonden is (sinds wanneer is een cultuur aan een ras verbonden? Bovendien, als er al zoiets bestaat als het collectief verbrokkelen van botten, moeten wij dan begrijpen dat dit ‘cultureel is bepaald’? Heeft vast te maken met de gekke eetgewoonten aldaar, FS). Het is niet onmogelijk de stelling te verdedigen dat de oorspronkelijke indiaanse cultuur te gronde gaat, evenals de oorspronkelijke Maleise cultuur. Maar zo beschouwd verdwijnen ook de negerculturen en de oude Chinese cultuur. Het verschil tussen rassen wordt minder, omdat ten koste van de oorspronkelijke culturen steeds meer de materialistische cultuur en leefwijze uit Europa en Amerika worden overgenomen. Los daarvan staan de hier en daar plaatsvindende heropleving van die culturen als reactie op het overheersende materialisme (waarom dat cliché dat niet-westerse culturen per definitie niet materialistisch zijn, FS? Wederom sprake van exotisme).

De reden die Steiner voor het uitsterven van het Maleise en het indiaanse ras aangeeft, is dat de ene aan een te sterke inwerking van de zon en de andere aan een te sterke inwerking van de aarde te gronde gaat. Bij de een ‘brokkelen de botten af’ en bij de ander ‘worden ze te zwaar’. Het is niet duidelijk welke processen aan deze beelden ten grondslag liggen. Wel zijn ze in overeenstemming met eerdere citaten, dat bij de indianen het fysieke lichaam overheerst en bij de Maleiers het zielelichaam, zie citaten 79 en 80. De overheersing van het fysieke lichaam zorgt voor een sterke verbinding met de aarde. Wanneer daarentegen het zielelichaam overheerst zonder bemiddelende rol van het levenslichaam, wordt in het algemeen de materie afgebroken.

Motivering: In dit citaat komen verschillende bezwaarlijke formuleringen voor. Voor de commissie was de volgende woordkeuze doorslaggevend om het citaat in categorie 1 te plaatsen: ‘unbrauchbare Menschen’.  Hoewel het niet met zekerheid is vast te stellen hóe Steiner deze opmerking heeft bedoeld, is het waarschijnlijk dat hij het zogenaamde ‘Maleise ras’ op het oog heeft en in de context van de menselijke evolutie spreekt van mensen ‘die am Menschenkörper zerbröckeln’. Om nu nog in dit verband te spreken van ‘unbrauchbare Menschen’ kan worden ervaren als een beledigende en discriminerende woordkeuze, met name indien men de context van Rudolf Steiners betoog niet kent (dat maakt het juist erger, FS). Het is principieel in strijd met de rechten van de mens om überhaupt te spreken van onbruikbare mensen (maar dit gaat ook niet over rechten, maar over grotere wetmatigheden, waarover Steiner in ‘Die Mission’, vierde voordracht, al zei: ‘Wo die große Bewegung der Menschheit in Betracht kommt, da darf keine persönliche Sympathie und kein persönlicher Enthusiasmus mitspielen. Denn nicht darauf kommt es an, sondern darauf, was in den großen Gesetzen des Menschentums bedingt ist’. Daar gaat het dus over).

Zoals uit onze annotatie in het interim rapport van citaat 130 bleek, komt het citaat uit een voordracht waarvan het stenogram niet door Steiner is gecontroleerd. Uit de strekking van Steiners betoog wordt het duidelijk, dat hij ‘onbruikbare lichamen’ bedoelt, zodat het voor twijfel vatbaar is of er sprake is van een correcte weergave van Steiners woorden (dit is in de context van Steiners woorden helemaal niet vreemd, zie Die Mission over de indianen. Ook bij Helena Blavatsky komt dit begrip al voor, FS). Nu de beslissing om dit citaat in categorie  1 te plaatsen vooral gebaseerd is op één begrip -‘unbrauchbare Menschen’- heeft de commissie een verzoek ingediend tot controle van het stenogram. De controle van het stenogram heeft als resultaat gehad dat de formulering ‘unbrauchbare Menschen’ niet van Steiner afkomstig is en dat de thans gepubliceerde versie van Steiners voordracht op dit punt onnauwkeurig is. De commissie beveelt aan de bestaande drukken van deze voordrachten een erratum toe te voegen en de betreffende volzin in de toekomstige drukken te corrigeren.

Zoals reeds uit ons commentaar op het citaat blijkt, zijn de beweringen dat het indiaanse en het Maleise ras zouden uitsterven, makkelijk voor misverstanden vatbaar. Met enige nadruk vestigen wij de aandacht op bijvoorbeeld de citaten 9, 41, 48, 59 en 96 waarin het verschil beschreven staat tussen het uitsterven van een ras qua raskenmerken, en het sterven en weer reïncarneren van individuen op een bepaalde plek op aarde, in lichamen die steeds moeilijker ingedeeld kunnen worden bij een bepaald ras’. [230]

Reïncarnatie als alibi dus. Maar laten we het door de commissie genoemde citaat 96 terughalen, uit de vierde voordracht van Die Mission einzelner Volksseelen:

(cit. 96, cat. 3) Nun erlangt der Mensch während dieser Zeit – die also im Grunde genommen unter der Herrschaft der abnormen Geister der Form steht – auch die Möglichkeit, die Fähigkeit, seinesgleichen hervorzubringen. Auch diese Fähigkeit wird während der Zeit erworben, in welcher der Mensch gar nicht rein von den normalen Geistern der Form dirigiert wird. Dadurch ist die Möglichkeit gegeben, daß der Mensch nicht nur in der geschilderten Weise abhängig wird von dem Orte, auf dem er geboren ist, sondern daß die Eigenschaften, die er dadurch erhält, auch auf seine Nachkommen vererbt werden können, daß also die Rassenzusammengehörigkeit nicht nur sich ausspricht in den Einflüssen des Wohnplatzes, sondern auch in dem, was durch die Rasse vererbt ist. Darin haben Sie die Erklärung dafür, warum die Rasse dasjenige ist, was vererbbar ist, und wir werden verstehen, was die Geisteswissenschaft zeigt: daß nur in der Vergangenheit die Rassenmerkmale durch den Ort hervorgebracht sind, an dem die Menschen geboren wurden. Das war in der letzten lemurischen und in der ersten atlantischen Zeit der Fall, als der Mensch direkt von der irdischen Umgebung abhängig war. In späterer Zeit beginnt die Rasse den Charakter zu haben, daß sie an die Vererbung gebunden ist und nicht mehr an den Ort. So sehen wir in der Rasse etwas, was ursprünglich an einen bestimmten Ort der Erde gebunden war und das sich dann in der Menschheit durch die Vererbung fortpflanzte, aber vom Orte immer unabhängiger wurde (einde citaat 96).[231]

Dit lijkt mij niet ontlastend, want Steiner zegt hier alleen maar dat erin het verleden op bepaalde plaatsen verschillende rassen zijn ontstaan en dat deze raskenmerken zich voortzetten in de erfelijkheid. Bovendien stelt hij nadrukkelijk juist in deze lezing, dat het blanke ras het enige ras is dat buiten zijn grondgebied kan leven (zie iets verderop citaat 132). Dat geldt niet voor de ‘negers’ en niet voor de ‘Maleisiërs’. Verplaatsing heeft voor deze rassen een algeheel verval en uiteindelijk zelfs de dood tot gevolg. Overigens zegt hij dat bij mijn weten nergens anders zo expliciet, maar het is wel vreemd dat de commissie juist met citaat 96 gaat schermen, wanneer het deze voordracht betreft. Want juist hier is Steiner kraakhelder. Maar kennis genomen van de correctie, dus het punt van de ‘unbrauchbare Menschen’ zal ik bij deze laten zitten (deze uitdrukking staat ook in de door mij geraadpleegde versie, maar die is van 1993).

En dan het punt van de verbrokkelende botten. Hoe surrealistisch dit ook is, dit heeft in ieder geval niets met de ‘cultuur’ te maken. Daar is zoiets simpelweg een te fysieke aangelegenheid voor. Hoe grotesk en belachelijk dit ook is, Steiner meent hier iets ‘fysieks’ mee te moeten beschrijven. En dit is echt geen beeldspraak, zie ook de eerdere uitspraken uit Die Mission over de ‘verknöcherung’ van de indianen. Kortom, Steiner heeft het hier over ‘raskenmerken’, hoever die ook afstaan van de realiteit.

Op zich is het interessant dat Steiner hier van zijn drieledige model tot zijn vijfledige model komt, dat hij ook hanteert in de zesde voordracht uit Die Mission. Alleen daar heeft hij de vijf rassen verbonden aan de vijf planeten.  Zie de zesde voordracht van Die Mission (citaat 109):

‘Hieraus ergibt sich, daß fünf Mittelpunkte der Beeinflussung möglich sind durch diese abnormen Geister der Form, und diese fünf Mittelpunkte der Beeinflussung ergeben in ihrer Rückstrahlung, in ihrer Reflektierung vom Erdmittelpunkte aus auf die Menschheit in der Tat dasjenige, was wir anerkennen als die fünf Grundrassen im Erdendasein.

Wenn wir den Punkt, den wir vor einigen Tagen in unseren Darlegungen in Afrika gefunden haben, und jetzt näher dadurch charakterisieren, daß, weil die normalen Geister der Form zusammenwirken mit denjenigen abnormen Geistern der Form, die im Merkur zentriert sind, die Rasse der Neger entsteht, so bezeichnen wir okkult ganz richtig das, was in der schwarzen Rasse herauskommt, als die Merkur-Rasse.

Jetzt verfolgen wir diese Linie weiter, die wir dazumal durch die Mittelpunkte der einzelnen Rassenausstrahlungen gezogen haben. Da kommen wir nach Asien und finden die Venus-Rasse oder die malayische Rasse. Wir kommen dann durch das breite Gebiet Asiens hindurch und finden in der mongolischen Rasse die Mars-Rasse. Wir gehen dann herüber auf europäisches Gebiet und finden in den europäischen Menschen, in ihrem Urcharakter, in ihrem Rassencharakter die Jupiter-Menschen. Gehen wir über das Meer hinüber nach Amerika, wo der Punkt, der Ort ist, an dem die Rassen oder Kulturen sterben, so finden wir die Rasse des finsteren Saturn, die ursprünglich indianische Rasse, die amerikanische Rasse. Die indianische Rasse ist also die Saturn-Rasse. Auf diese Weise bekommen Sie, wenn Sie sich okkult die Sache immer genauer vorstellen, die Kräfte, die in diesen Weltenpunkten, diesen fünf Planeten, ihre äußere materielle Offenbarung erfahren haben’.[232]

Steiner gaat hier dus uit van dezelfde indeling, alleen is hij nu niet helemaal consistent. Eerder schreef hij de indianen een nauwe verwantschap toe met de oude Atlantiërs (zesde voordracht Mission einzelner Volksseelen). Nu blijken de indianen opeens naar het westen geëmigreerde negers te zijn, die niet meer zoveel licht en warmte konden opnemen en daardoor koperrood zijn geworden, met dodelijke afloop. De grote constante is weer dat de indianen uitsterven aan hun eigen natuur: ‘Daher sterben sie als Indianer im Westen aus, sind wiederum eine untergehende Rasse, sterben an ihrer eigenen Natur, die zu wenig Licht und Wärme bekommt, sterben aus dem Irdischen’. Vergelijk met Die Mission einzelner Volksseelen (vierde voordracht, uit cit. 103): ‘Nicht etwa deshalb, weil es den Europäern gefallen hat, ist die indianische Bevölkerung ausgestorben, sondern weil die indianische Bevölkerung die Kräfte erwerben mußte, die sie zum Aussterben führten’.[233] Vergelijk ook met de uitspraken en de tekeningen uit GA 100, waar de indianen als een decadent ras worden afgeschilderd. In GA 100: ‘Aber die Europäer sind hinaufgestehen zu eine höhere Kulturstufe, während die Indianer stehengeblieben und dadurch in Dekadenz gekommen sind’.[234]  Kortom, bij Steiner loopt het met de indianen altijd slecht af. En dat ligt vooral aan hun eigen natuur (in dit geval), aan hun decadente ‘raseigenschappen’ of omdat ze zelf de krachten moesten verwerven om uit te sterven (Die Mission).

(cit. 131, cat. 1) Sehen Sie, so hat sich die Sache entwickelt, daß diese fünf Rassen entstanden sind. Man möchte sagen, in der Mitte schwarz, gelb, weiß, und als ein Seitentrieb des Schwarzen das Kupferrote, und als Seitenzweig des Gelben das Braune – das sind immer die aussterbenden Teile.

Die Weißen sind eigentlich diejenigen, die das Menschliche in sich entwickeln. Daher sind sie auf sich selber angewiesen. Wenn sie auswandern, so nehmen sie die Eigentümlichkeiten der anderen Gegenden etwas an, doch sie gehen, nicht als Rasse, sondern mehr als einzelne Menschen, zugrunde. Aber sie tun dafür noch etwas anderes. Sehen Sie, meine Herren, alles dasjenige, was ich Ihnen jetzt geschildert habe, das sind ja die Dinge, die im Leben des Menschen vor sich gehen. Die Seele und der Geist sind mehr oder weniger unabhängig davon. Daher kann der Europäer, weil ihn Seele und Geist am meisten in Anspruch nimmt, Seele und Geist am meisten verarbeiten. Der kann es am ehesten vertragen, in verschiedene Erdteile zu gehen.

Daher ist es auch gekommen, daß, von da oben ausgehend, einstmals eine große Völkerwanderung bis nach Indien hinunterging. Da traf eine große Strom weißer Bevölkerung in das Gebiet hinein, wo man gelb wird. Daher kamen dann die Inder, so eine Mischung von Mongolischem und Kaukasischem. Daher die schönsten indischen Dichtungen, das Schönste, was da ist; aber zu gleicher Zeit wiederum etwas, von dem merkt, es ist schon träge geworden, weil eben das Weiße nicht in sein eigentliche Gebiet drinnen ist. [235](einde citaat 131)

Annotatie: NB Op zichzelf beschouwd is de zin ‘Die Weißen sind eigentlich diejenigen, die das Menschliche in sich entwickeln’ gedoemd misverstanden op te roepen. Het lijkt alsof Steiner beweert dat eigenlijk alleen de blanken het menselijke element ontwikkelen, de andere rassen dus niet. Uit de karakteristiek van het blanke ras in deze lezing blijkt echter dat hij hier iets anders op het oog had. De nadruk in de geciteerde zin ligt niet bij ‘das Menschliche’ maar bij ‘in sich’, want ook uit het vervolg blijkt: ‘Daher sinds ie auf sich selber angewiesen. Wenn sie auswandern, so nehmen sie die Eigentümlichkeiten der anderen Gegenden etwas an, doch sie gehen, nicht als Rasse, sondern mehr als einzelne Menschen zugrunde’.

Met ‘das Menschliche’ wordt de menselijke constitutie bedoeld. Anders dan negers en Chinezen moeten blanken volgens Steiner die geheel en al in zich zelf ontwikkelen (?!), de warmte en het licht komen hem niet van buiten te hulp zoals bij de negers en de Maleisiërs (?!). Hierboven (citaat 127) werd dat als volgt uitgedrukt: ‘er wirft sie zurück und entwickelt nur dasjenige an Licht und Wärme, was in seinem Innern durch seine eigene innere Arbeit entsteht. Ja, meine Herren, da kommt ihm nicht das Atmen und die Blutzirkulation zu Hilfe und nicht die Wärmeeerzeugung, sondern da muß er durch sein Gehirn, durch seinen Kopf selber dasjenige ausarbeiten, was Licht und Wärme ist. Wir werfen eigentlich alles äußere Licht und Wärme zurück.

Motivering: Hier richten de bezwaren zich tegen de volzin die begint met: ‘Man möchte sagen…’ waar wordt gesproken over uitstervende vertakkingen van rassen, waarmee kennelijk het ‘Maleise ras’ en het ‘Indiaanse ras’ zijn bedoeld. De volzin die begint met ‘Die Weißen sind eigentlich…’ is bezwaarlijk. Zoals uit ons commentaar op citaat 131 blijkt, is het waarschijnlijker dat met ‘da Menschliche’ de menselijke constitutie bedoeld wordt, althans in die zin dat het blanke ras een groter vermogen zou hebben gehad om zich aan te passen aan andere klimatologische omstandigheden dan die welke in Europa heersen. De laatste volzin van de tweede alinea stelt, dat de blanken het eerder konden verdragen dan andere rassen om zich te vestigen op andere continenten (eindelijk zegt de commissie het zelf, zie eerder het commentaar bij citaat 130). Evenals met citaat 132 het geval is, geeft Rudolf Steiner een beschrijving waarin het blanke ras er gunstiger van af komt dan de andere rassen die door hem beschreven worden[236] (en dat laatste is een grote constante in zijn hele oeuvre, zie Die Mission einzelner Volksseelen en andere werken, FS).

Steiner gaat in dit citaat door op de vijfledige model. De vijf rassen die hij beschrijft zijn dezelfde als die hij in de zesde voordracht van Die Mission noemt, alleen heeft hij ze nu niet gekoppeld aan de vijf planeten van het zonnestelsel. In het midden het blanke ras en aan ‘weerszijden’ de zwarten en het Mongoolse ras. Het afstervende deel van het Mongoolse ras is het Maleise ras en dat van het zwarte ras de indianen. Vooral dat laatste is een bijzonder raar verhaal. Nu weten wij immers dat de voorouders van de Amerikaanse indianen uit Azië stammen, die zo’n 50.000 jaar geleden via de Beringstraat heel geleidelijk Amerika hebben gekoloniseerd. Maar Steiner is dus niet consistent. Tenminste, als je ervan uitgaat dat de Tolteken van Atlantis de voorouders zouden zijn van de indianen (alhoewel Steiner zelf dat nergens expliciet zegt, i.t.t. sommige latere antroposofische publicaties en vooral antroposofen die naar ‘aanwijzingen’ en zelfs ‘bewijzen’ zoeken voor Steiners drieste speculaties). Eventueel zou kunnen (maar dan alleen in Steiners wereldbeeld, niet in de realiteit), dat er een zwart ras was in Atlantis, dat na de ondergang verder leefde in Afrika. Een gedeelte trok westwaarts en kwam in Amerika terecht, kon niet meer zoveel licht en warmte opvangen als nodig was, begon aan een vreemde botziekte te lijden (zo erg dat de botten afbrokkelden), werd ook anderszins intens decadent en stierf spontaan uit toen de representanten van het edele blanke ras voet zette op het Amerikaanse continent. En dat blanke ras kreeg geen botziekte, toen het arriveerde op het domein van de ‘Finsteren Saturn’ (Amerika, vrij naar Steiners omschrijving uit de zesde voordracht uit Die Mission, zie bovenstaand voorbeeld). Wel begon het blanke ras enigszins te muteren, zie het volgende fragment (niet in het rapport opgenomen):

Und so kann man sagen: Die Weißen können überall hin, können heute sogar nach Amerika hinüber. Alles was an weißer Bevölkerung in Amerika ist, das ist ja von Europa gekommen. Da kommt also das Weiße hinein in die amerikanischen Gegenden. Aber es geschieht ja etwas mit dem Menschen, wenn er von Europa, wo er dazu natürlich gebildet ist, daß er alles im Innern entwickelt, nach Amerika hinüberkommt. Da ist es so, daß gewissermaßen schon etwas sein hinterhirn in Anspruch genommen werden muß. In Europa, sehen Sie, hat er als Europäer hauptsächlich da Vorderhirn in Anspruch genommen. Nun, in Amerika, da gedeihen diejenigen, die eigentlich zugrunde gehende Neger einmal waren, das heißt, sie gedeihen nicht, sie gehen zugrunde, die Indianer. Wenn man dahin kommt, da ist eigentlich immer ein Kampf zwischen Vorderhirn und Hinterhirn im Kopf. Es ist Eigentümliche, daß wenn eine Familie nach Amerika zieht, sich niederläßt, dann bekommen die Leute, die aus dieser Familie hervorgehen, immer etwas längere Arme. Die Arme werden länger. Die Beine wachsen auch etwas mehr, wenn der Europäer in Amerika sich ansiedelt – nicht bei ihm selber natürlich, aber bei seinen Nachkommen. Das kommt davon, weil die Geschichte mehr durch das Mittelhirn hindurch nach das Hinterhirn sich hinzieht, wenn man als Europäer nach Amerika kommt.

Wij zien dus dat het blanke ras zonder risico kan reizen. Ze kunnen echt overal heen en zich zowaar wagen aan de grote oversteek naar Amerika. Maar toch gebeuren er dan wat opmerkelijke dingen. In Europa waren de voorhersenen van het blanke ras immers tot grote bloei gekomen. En in Amerika gedijden de negers, met hun ontwikkelde achterhersenen, pardon, ze gedijden niet, want ze veranderden in ten onder gaande indianen (Steiner zegt het net zo lomp. En dit is niet eens opgenomen in het rapport!). Bij de blanken gebeurt ook iets geks en gaan de achterhersenen meer hun plaats opeisen zodra dit ras zich in Amerika vestigt. Er treden ook andere mutaties op, zoals het langer worden van de armen.

Op deze manier gaat het een tijdje door. Steiner ziet de meest bizarre verschillen tussen Europeanen en Amerikanen. Hij beschrijft dit in de hierop volgende twee alinea’s die ik hier oversla. We pakken de draad weer op bij het begin van citaat 132 van de Commissie van Baarda. Dit is het beruchte ras-van-de-toekomst-citaat. De commissie heeft echter een lange uitsnede genomen, dus een lang stuk tekst voordat de beruchte uitspraak wordt gedaan. Voor mijn bespreking is het iets doeltreffender als ik dit citaat in tweeën knip. Eerst volgt het eerste gedeelte met bespreking, dat nog vrij triviaal is. Steiner gaat hier eigenlijk door op wat hij in de twee voorgaande weggelaten alinea’s heeft besproken, over de in zijn ogen zo pregnante verschillen tussen Europeanen en Amerikanen. Het ras-van-de-toekomst-verhaal, dat ook bij dit citaat hoort, komt dus hierna. Hier het eerste gedeelte van citaat 132:

(cit. 132, cat. 1, eerste gedeelte) Und so, sehen Sie, ist es bei den Europäern so, daß sie ja ihre Rasseeigentümlichkeiten wegen ihrer ganzen Einrichtung nicht mehr so ausbilden. Sie bilden mehr die Seelisch-geistigen Eigenschaften aus. Daher können sie auch in alle übrigen Weltteile eindringen. Mit zugrundegehen geht es natürlich langsam.

Die Sonne sendet immer mehr oder weniger dasjenige auf die Erde herunter, was Licht oder Wärme ist. Jetzt haben wir den Frühlingspunkt, wie ich Ihnen gesagt habe, in den Fischen. Vorher war er im Widder. Nach einiger Zeit wird er im Wassermann sein. Da wird erst die richtige amerikanische Zivilisation nach Amerika hinübergehen. Wer das sehen will, kann es heute schon sehen, wie mächtig die Amerikaner werden, und wie Europa allmählich immer mehr und mehr ohnmächtig wird. Und daß es in Europa zu gar keinem Frieden jetzt kommen kann, das beruht eben darauf, daß Europa das eigene Land nicht mehr versteht. Nun schlägt sich die ganze Zivilisation nach Amerika hinüber. Es wird langsam gehen; aber wenn die Sonne ihrem Frühlingspunkte in das Zeichen des Wassermannes eingetreten sein wird, dann wird sie gerade so günstig ihre Strahlen herunterschicken auf die Erde, daß die amerikanische Kultur und Zivilisation dann ganz besonders mächtig sein wird. Das sieht man schon heute.

Sehen Sie, es ist wirklich so merkwürdig: In Europa herüben kann man das, was wir Anthroposophie nennen, entwickeln. Da muß man aus dem Geist heraus entwickeln. Das geht gar nicht mehr aus den Rasseneigentümlichkeiten heraus. Das muß man aus dem Geiste heraus entwickeln. Und die Menschen, die in Europa nicht heranwollen an den Geist, die werden Europa ins Unglück stürzen.

Die Amerikaner, die brauchen das heute noch nicht, namentlich diejenigen, die da hinüberreisen. Da können sie sich noch mehr auf die Rasseeigentümlichkeiten stützen. Und so entsteht da drüben in Amerika kurioserweise etwas Merkwürdiges. Wer ganz aufmerksam amerikanische Bücher liest, wer aufmerksam Parlamentsreden liest, wer überhaupt etwas aufnimmt von dem, was heute in Amerika vorgeht, der wird sich sagen: Donnerwetter, das ist ja etwas ganz Merkwürdiges. Wir in Europa bilden die Anthroposophie aus dem Geiste heraus aus. Da drüben bilden sie etwas aus, was wo wie eine Art Holzpuppe der Anthroposophie ist. Es wird alles materialistisch. Aber für den, der nicht ein Fanatiker ist, für den hat das, was amerikanische Kultur ist, etwas Ähnliches mit dem, was anthroposophische Wissenschaft ist in Europa. Nur ist dort alles aus Holz. Es ist noch nicht lebendig. Lebendig machen können wir es in Europa aus dem Geist heraus. Die nehmen es dort aus dem Instinkte heraus.

Sehen Sie, das können Sie in allen Einzelheiten bemerken. Es wird einmal die Zeit kommen, wo dieser amerikanische ‘Holzmensch’, der eigentlich jeder noch ist, anfangen wird, zu reden. Dann wird er der europäischen Anthroposophie sehr ähnliches zu sagen haben. Man kann sagen: Wir in Europa bilden die Anthroposophie auf geistige Weise aus; der Amerikaner bildet sie auf naturhafte Weise aus. Daher kann ich so oft, wenn ich Anthroposophisches auseinandersetze, darauf hinweisen: Nun ja, so ist es anthroposophisch, und so ist es die amerikanische Karikatur. Das ist die Karikatur davon.

Wenn aber einer ein Fanatiker ist und sich nicht durch innerliches Leben, sondern durch Fanatismus in die Anthroposophie hereinfindet, dann findet er gerade die schärfsten Schimpfworte für da Amerikanertum, weil – nicht wahr, der Mensch schimpft am meisten über den Affen, weil der Affe ihm ähnlich ist, aber Karikatur ist. Und so ist es wirklich eine solche merkwürdige Gesichte, wie zwischen Nord- und Südpol, zwischen dem, was wir geistig uns erringen in Europa und zwischen dem, was man sich da drüben auf naturhafte Weise in Amerika erringt.

Naturwissenschaftliche Bücher schauen in Amerika ganz anders als in Europa. Sie reden eigentlich fortwährend vom Geist, aber sie stellen sich in den Geist grobklotzig materiell vor. Daher ist auch der Spiritismus in neuerer Zeit in Amerika aufgekommen. Denn was tut der Spiritismus? Er will vom Geist reden und stellt sich den Geist vor wie Wolkenerscheinungen, möchte am liebsten wie alles wie Wolkenerscheinungen haben. Daher ist der Spiritismus ein amerikanisches Produkt; er geht auf den Geist, aber auf materialistische Weise. Das ist eben so interessant, daß in Amerika der Materialismus richtig grassiert, aber eigentlich auf dem Weg zum Geist ist, während, wenn der Europäer Materialist wird, dann stirbt er als Mensch. Der Amerikaner ist ein junger Materialist. Eigentlich sind alle Kinder zunächst materialistisch, wachsen sich dann aus zu dem, was nicht Materialismus ist. So wird sich der amerikanisch krasse Materialismus gerade zu einem Geistigen auswachsen. Das wird sein, wenn die Sonne im Zeichen des Wassermannes aufgeht.

Nun, Sie sehen, auf diese Weise kann man durchschauen, was wir als Europäer für eine Aufgabe haben. Wir haben gar nicht die Aufgabe als Europäer, über die Amerikaner immer zu schimpfen, sondern wir müssen natürlich über die ganze Erde hin ein Zivilisation begründen, die aus dem Besten zusammengesetzt ist.

Natürlich, wenn man die Sache so denkt, wie sie der Prinz von Baden gedacht hat, der auf den amerikanischen Europäer Wilson hereingefallen ist, dann geht es nicht. Denn Wilson war nicht ein richtiger Amerikaner. Dadurch hat er auch unfruchtbare Theorien gemacht. Aber das richtige Amerikanertum, das ist dasjenige, was tatsächlich einmal mit dem Europäertum, das auf mehr geistige Weise seine Sache finden wird, sich vereinigen wird. Und dann sieht man, wie man sich eigentlich verhalten muß in der Welt, wenn man so etwas auf diese Weise studiert.[237] (einde eerste gedeelte cit. 132)

 

Het commentaar van de commissie op de eerste helft van dit citaat blijkt ergens anders in het rapport te staan. De commissie heeft dit gedeelte als een apart citaat besproken. De eerste helft van citaat 132 is ook citaat 38:

‘De bewering uit het vorige commentaar, dat de antroposofie uit de geest ontwikkeld wordt en niet uit de lichamelijkheid, dus ook niet uit het ras, wordt in het bovenstaande citaat herhaald. Antroposofie is ontstaan door Steiners diepgaande onderzoek van de geestelijke wereld, en niet door het nadenken over de wereld die door (lichamelijke) zintuigen kan worden waargenomen. Er blijkt wat dit betreft een verschil te bestaan tussen Europeanen en Amerikanen. De spiritualiteit van de laatsten heeft volgens Steiner een materialistische inslag, die echter op den duur zal verdwijnen. De materialistische inslag, die voor Amerika vanzelfsprekend is, zou voor Europa funest zijn (zie voor de uitgebreide tekst citaat 132)’.[238]

Mijn commentaar op de eerste helft van citaat 132: ‘Zo zien wij dat de raseigenschappen bij de Europeanen, vanwege hun lichaamsbouw, volgens Steiner niet meer zo belangrijk zijn. Zij hebben zich meer op hun ziele- en geestelijke ontwikkeling gericht. Daarom kunnen ze zich zonder al te grote risico’s op alle werelddelen vestigen. Want zo makkelijk gaan ze niet te gronde.

Tegenwoordig staat de zon, gedurende het lentepunt in het teken van de vissen. Voorheen was dat de weegschaal. Over een tijdje zal dat de waterman zijn. En de tekenen van de grote overgang zijn al daar. We zien dat Amerika steeds machtiger wordt en dat Europa steeds onmachtiger. Dat is een teken dat de beschaving zich langzaam verschuift naar het westen, naar Amerika. Steiner heeft een zelfde soort theorie in Die Mission einzelner Volksseelen verkondigd. Binnen de antroposofische leer van de cultuurperiodes is dit ook een logische ontwikkeling. De lijn van de Arische cultuurperiodes begon in India, schoof toen langzaam op naar Perzië, Babylonië, Egypte, Griekenland, enz. Op een gegeven moment zal de ‘Amerikaanse beschaving’ de overhand krijgen (al komt er ook nog een Russische cultuurperiode, als we andere antroposofische lectuur moeten geloven, zie bijvoorbeeld een schema uit de Brug[239])

In Europa kan men zoiets vormgeven als de antroposofie, omdat deze zich vanuit de geest ontwikkelt. Zoiets ontstaat niet vanuit raseigenschappen, maar wordt ontwikkeld vanuit de geest. Dus ‘andere rassen’ kunnen slechts iets ondernemen vanuit hun raseigenschappen en alleen de Europeanen staan er kennelijk boven. Zie wederom een parallel met Die Mission einzelner Volksseelen, waar alle rassen aan een bepaalde handicap lijden, behalve het blanke ras:

‘Diese Linie besteht auch für unsere Zeit. Der afrikanische Punkt entspricht denjenigen Kräften der Erde, welche dem Menschen die ersten Kindheitsmerkmale aufdrücken, der asiatische Punkt denjenigen, welche dem Menschen die Jugendmerkmale geben, und die reifsten Merkmale drückt dem Menschen der entsprechende Punkt im europäischen Gebiete auf. Das ist einfach eine Gesetzmäßigkeit. Da alle Menschen in verschiedenen Reinkarnationen durch die verschiedenen Rassen durchgehen, so besteht, obgleich man uns entgegenhalten kann, daß der Europäer gegen die schwarze und die gelbe Rasse einen Vorsprung hat, doch keine eigentliche Benachteiligung’.[240]

Zie hier hoe consistent Steiners visie op rassen was. Hij vertelt weer hetzelfde verhaal als in 1910.  Hierna zegt hij iets eigenaardigs. Hij waarschuwt ervoor dat degenen die zich niet vanuit de geest ontwikkelen Europa in het ongeluk zullen storten.

Wat moeten we hiermee? Zou hij soms vooruitlopen op het nationaalsocialisme, dat wel uitgesproken vanuit een raciaal perspectief opereerde? Het lijkt mij voor antroposofen een hoopvolle gedachte, maar heel waarschijnlijk is dat niet. Wat wel waarschijnlijk is, is dat hij duidt op het gevaar van het materialisme. Want het staat tegenover het ‘iets uit de geest ontwikkelen’. In de context van de voordracht, ook als hij het heeft over het verschil tussen Europeanen en Amerikanen, heeft hij het over het verschil tussen de ‘geestelijke benadering’ en de ‘materialistische benadering’. En bovendien, als er iemand vanuit raseigenschappen dacht, was het meneer Rudolf Steiner zelf wel.

De Amerikanen kunnen niet meer terugvallen op hun raseigenschappen. Maar er is wel wat merkwaardigs aan de hand (Donnerwetter). Wij in Europa geven de antroposofie vorm vanuit de geest. Maar de Amerikanen maken er ‘Holzpuppe’ van. (ik ken die Duitse uitdrukking niet maar dat wijd ik meteen nederig aan mijn gebrekkige kennis van het Duits. Het betekent letterlijk ‘houten poppen’, dus het zou wel iets mee bedoeld worden als een ‘dode kopie’ of een surrogaat van de geïnspireerde werkelijke antroposofie. Dat ligt wel in de lijn van het verhaal). Alles wordt daar materialistisch (dus kennelijk ook de antroposofie), zonder bezieling. De Amerikanen zijn (nog) niet in staat om er werkelijk iets levends van te maken.

Dit zal zeker veranderen. De Amerikanen zullen het in de toekomst anders kunnen, maar nu is nog alles een karikatuur van het Europese origineel (ook Rudolf Steiner leed aan de vooringenomenheden naar Amerikanen, die nu nog steeds bestaat, vergelijk ook met zijn opmerkingen over na-apende Japanners). Zo’n ramp is dat overigens nu ook weer niet, maar waarom slechts een lading vooroordelen lanceren, als je pretendeert geesteswetenschappelijk’ bezig te zijn, of in dit specifieke geval de arbeidersklasse te verheffen tot een hoger plan? 

We moeten ons echter niet laten leiden door onze vooroordelen (is dat zo, meneer Steiner?) wanneer het de Amerikanen betreft. Het is heel makkelijk schelden op Amerikanen, alhoewel, nog makkelijker om op apen af te geven, want apen zijn pas echt een karikatuur (diervriendelijk, maar dat hadden we al eerder gezien). Maar toch, wie Amerikaanse boeken leest, ziet dat er grote verschillen zijn. Er wordt voortdurend van Geest gesproken (?) maar dit is allemaal zo grofstoffelijk (weinig subtiel) dat het eigenlijk weer materialistisch is. Daarom heeft het spiritisme daar ook voet aan de grond gekregen, want dat is weer een lagere vorm van ‘geesteswetenschap’. Want spiritisme richt zich op een materialistische wijze op de geest.

Maar wij moeten ons niet laten verleiden tot neerbuigendheid naar de Amerikanen. Neen, wij moeten over gans de aardbol een beschaving stichten (?) die uit het beste van alles is samengesteld.

Wat zeker niet moet gebeuren, zoals Prins Max von Baden[241] is overkomen, is dat wij ons moeten laten inpakken door iemand als Woodrow Wilson, eigenlijk een Europese Amerikaan (zeker niet ‘puur’ genoeg, of beantwoordt niet aan het sjabloon dat Steiner schetst). Maar Wilson is dan ook een hele slechte Amerikaan. Neen, wij moeten proberen om het goede van de Amerikanen met het goede van onszelf te verenigen.

Rudolf Steiner had dus een groot probleem met Woodrow Wilson (de president van Amerika gedurende de Eerste Wereldoorlog). Goed, vanuit Steiners eigen tijd en achtergrond begrijp ik dat nog wel enigszins. Steiner sprak deze voordracht uit toen de Eerste Wereldoorlog nog maar net achter de rug was en de Duitse verliezer werd gewurgd door de bepalingen van het verdrag van Versailles. Dus dat ressentiment (alhoewel zeker niet geheel te billijken, want het was vooral Clemenceau van Frankrijk, maar Steiner was ook niet bepaald positief over Fransen) begrijp ik nog wel ergens. Wat weer wel volstrekt belachelijk is, is het gescheld op Wilson door hedendaagse antroposofen. Er wordt soms gedaan alsof Woodrow Wilson een groter monster was dan Adolf Hitler. Dat is wel een beetje pijnlijk. In de Brug, maar ook in het boekje van Hans Peter van Manen bijvoorbeeld, wordt Wilson afgeschilderd als een voorbode van de aanstaande incarnatie van Ahriman.[242] En dat alleen maar omdat Rudolf Steiner, en dan slechts vanwege heel tijdgebonden en locale redenen, niet zo positief was over deze Amerikaanse president. Een beetje treurig is dit allemaal wel. Want met allerlei nazi’s of zelfs met Hitler hebben sommige antroposofen minder problemen dan met Woodrow Wilson, zie de complete site van de Brug als een reusachtig bewijsstuk.[243] Steiner had zelf ook minder problemen met bepaalde kanten van het nazisme dan met Woodrow Wilson, zoals bijvoorbeeld met antisemieten. Steiner bij een andere gelegenheid:

‘Ich halte die Antisemiten für ungefährliche Leute. Die Besten unter ihnen sind wie Kinder. Sie wollen etwas haben, dem sie die Schuld zuschreiben können an einem Übel, an dem sie leiden’. [244]

Goed, deze uitspraak heeft de commissie in de eerste categorie geplaatst. Ik moet zeggen dat ik hier zelf veel milder over ben. Bovendien schreef Steiner dit in 1897, dus dat is wel erg lang daarvoor. Natuurlijk, elegant is deze uitspraak niet, verre van, maar Steiner kon onmogelijk weten wat erin Europa vijfenveertig jaar later zou gebeuren, al was hij wel helderziend en kon hij zelfs voorspellen wanneer Ahriman op aarde zou arriveren (een kwestie van prioriteiten), althans als we van Manen e.a. moeten geloven. Waar ik wel regelrechte kromme tenen van krijg, is dat er allerlei hedendaagse slaafse navolgers van Steiner zijn die nog steeds menen te moeten beweren dat Woodrow Wilson het grootste kwaad was dat de wereld is overkomen. Zeker als dat ook in een digitaal blad staat (De Brug) waar verder de Holocaust systematisch wordt ontkend en de antisemitische slogans van het beeldscherm spatten, zodra je die site bezoekt. Maar nee, volgens hedendaagse antroposofen was Woodrow Wilson het grote gevaar (al had hij volgens de Brug een Ahrimanische dubbelganger, dus misschien dat die het allemaal wel gedaan heeft en dat de echte Wilson er niks aan kon doen. Het omgekeerde van Saddam Hoessein dus, die weer onschuldige dubbelgangers had, die je vooral als slachtoffers kunt zien van zijn paranoia). Dat de Holocaust door hedendaagse antroposofen wordt ontkend en dat Hitler eigenlijk wel mee viel, vindt men antroposofische kring wel best, ook als die beweringen worden gedaan in een orgaan dat zich antroposofisch noemt. Sterker nog, er wordt gewoon reclame gemaakt voor de spreekbuis die dit stelselmatig verkondigt. Volgens Paul Heldens lachte ik de Brug weg als een stel domme Belgen (want over hun gedweep met Holocaustontkenners als David Irving mocht ik natuurlijk niks zeggen). Nee, Woodrow Wilson, die was pas erg! Kortom, word wakker, we leven inmiddels in de eenentwintigste eeuw. Na dit statement denk ik dat het tijd is geworden om naar de tweede helft van citaat 132  te kijken:

 

(cit. 132, cat. 1, tweede gedeelte) Und so ist es ganz wirklich interessant. Auf der einen Seite hat man die Schwarze Rasse, die am meisten irdisch ist. Wenn sie nach Westen geht, stirbt sie aus. Man hat die gelbe Rasse, die mitten zwischen Erde und Weltenall ist. Wenn sie nach Osten geht, wird sie braun, gliedert sich zu viel dem Weltenall an, stirbt aus. Die weiße Rasse ist die zukünftige, ist die am Geiste schaffende Rasse. Wie sie nach Indien gezogen ist, bildete sie die innerliche, poetische, dichterische, geistige indische Kultur aus. Wenn sie jetzt nach dem Westen geht, wird sie eine Geistigkeit ausbilden, die nicht so sehr den innerlichen Menschen ergreift, aber die äußere Welt in ihrer Geistigkeit begreift.

Und so werden in der Zukunft gerade aus den Rasseeigentümlichkeiten solche Dinge hervorgehen, die man kennen muß, damit man sich richtig hineinstellt ins Leben. [245](einde citaat 132, tweede gedeelte, zie hier ook de ‘verontschuldigende’ uitleg van citaat 130, die hierboven onderuit wordt gehaald).

Over dit citaat is in de loop der tijd veel te doen geweest, al ruimschoots voor het rapport van de van Baarda-commissie. De geschiedenis van de op elkaar volgende reacties heb ik een keer samengevat tot een kleine citatensoap. Bij deze nogmaals weergegeven:

 

Het ras van de toekomst? Een kleine citatensoap

 

‘Und so ist es ganz wirklich interessant. Auf der einen Seite hat man die Schwarze Rasse, die am meisten irdisch ist. Wenn sie nach Westen geht, stirbt sie aus. Man hat die gelbe Rasse, die mitten zwischen Erde und Weltenall ist. Wenn sie nach Osten geht, wird sie braun, gliedert sich zu viel dem Weltenall an, stirbt aus. Die weiße Rasse ist die zukünftige, ist die am Geiste schaffende Rasse. Wie sie nach Indien gezogen ist, bildete sie die innerliche, poetische, dichterische, geistige indische Kultur aus. Wenn sie jetzt nach dem Westen geht, wird sie eine Geistigkeit ausbilden, die nicht so sehr den innerlichen Menschen ergreift, aber die äußere Welt in ihrer Geistigkeit begreift’.

Zie hier deze opmerkelijke woorden van Rudolf Steiner uit 1923 voor de arbeiders van de bouw van het Goetheanum te Dornach. De historici Evert van der Tuin en Gjalt Zondergeld hebben deze passage in 1984 ook besproken. Zij hebben gebruik gemaakt van de Nederlandse vertaling, die ik zelf niet heb, dus ik kan hun noten niet precies controleren. In het geval van ‘Die Mission einzelner Volksseelen’ en zelfs bij ‘Aus der Akasha-Chronik’ heb ik gemerkt dat sommige vertalingen niet altijd even accuraat zijn en dat sommige al te pittige passages zijn weggelaten of herschreven. Een van mijn discussiepartners in het racismedebat heeft mij doen vermoeden dat met dit controversiële werk van Steiner hetzelfde is gebeurd (zie commentaar van Alex van 9-12-2008 at 22:22 op racismedebat, http://antroposofie.wordpress.com/2008/10/30/racismedebat/#comment-1219 ). Hij wist me te melden dat er geen Nederlandse vertaling is van de zin: ‘Die Negerrasse gehört nicht zur Europa, und es ist natürlich ein Unfug, dass sie jetzt in Europa eine so grosse Roll spielt’ (in de Duitse uitgave p. 53). Deze weggelaten passage is zelfs een van de zestien uitspraken die in 2000 door de Commissie van Baarda als ernstig discriminerend werd gekwalificeerd. Maar kennelijk gecensureerd uit de vertaling van Vrij Geestesleven van 1983 (dezelfde uitgave waar ook Zondergeld en van der Tuin gebruik van maken), althans zoals ik het heb begrepen in het ‘racismedebat’. Maar goed, op grond van deze kennelijk niet al te accurate en niet volledige vertaling bespreken Zondergeld en van der Tuin het ‘ras-van-de-toekomst-verhaal’ als volgt:
‘Omdat het in zijn ziel en geest het meest kan verwerken, is het blanke ras het enige dat buiten zijn grondgebied kan treden. Het blanke ras is het ras van de toekomst, het ras dat scheppend met de geest bezig is. Naar Indië trekkend schiep het de innerlijke poëtische, dichterlijke geestelijke Indische kultuur (noot 11: R. Steiner, Leven van mens en aarde, p. 60-64). Als het blanke ras naar het westen trekt zal het niet te gronde gaan (zoals de indianen, die geëmigreerde negers zouden zijn), maar een geestelijk leven scheppen dat niet zozeer direct met het innerlijke van de mens te maken heeft, maar het geestelijk zijn van de uiterlijke wereld begrijpt (noot 12, ibidem, p. 70). Met deze opvatting sluit Steiner simpelweg aan bij de koloniale en imperialistiese praktijk van die dagen’.  Evert van der Tuin, Gjalt Zondergeld, ‘De schaduwkant van de antroposofie’, in ’t Kan anders’, najaar 1984, p. 54.
Aan de spelling is te zien dat dit artikel enigszins gedateerd is. Ook is het in zijn geheel tamelijk gepolitiseerd (ademt sterk de sfeer uit van de jaren zeventig, en de link met het fascisme wordt wel heel snel gelegd). Desalniettemin wordt door diverse antroposofen die hun zaak verdedigen altijd verwezen naar dit ene artikel. Latere kritiek, die ik in veel gevallen ook stukken beter vind, ook de latere bijdragen deze historici, die veel genuanceerder zijn, wordt dan gemakshalve genegeerd ‘want zij zijn er toen mee begonnen’ (zo is mij letterlijk medegedeeld in het ‘racismedebat’). Maar dit eerste artikel van Zondergeld en van der Tuin heeft er kennelijk diep ingehakt. Er zijn ik weet niet hoeveel woedende reacties geweest vanuit de antroposofische hoek. Als ik het zo inschat zijn erbij elkaar zo’n twee nummers van Driegonaal volgeschreven over dit ene artikel (en die woorden van Steiner vallen dan dus wel mee? Nee, Zondergeld en van der Tuin zijn pas erg). Ook Hans Peter van Manen, geschiedenisleraar aan de Vrije School in Den Haag, schreef een kritisch artikel in het antroposofische tijdschrift Jonas, later gepubliceerd in ‘Antroposofie ter discussie’, Jelle van der Meulen (red.), Vrij Geestesleven, Zeist, 1985, getiteld ‘Rudolf Steiners visie op volken en rassen’. Dit artikel, zo is mij verzekerd, is een absolute must. Hans Peter van Manen over Zondergeld en van der Tuin:
‘Verder ontbreekt het in hun artikel – hoe kan het ook anders? – de reden en de plaats van de beschouwingen over de rassen in ‘De Volkszielen’. Ieder volk belichaamt in zijn cultuur een of meerdere elementen van het algemene zieleleven van de mensheid. Dit zieleleven is de eigenlijke drager van de mensheidsontwikkeling. De volkszielen zijn aartsengelenwezens, die de volkeren en hun culturen inspireren en stuwen en zodoende de ontwikkeling, die in rassen dreigde te verstarren, weer in beweging te brengen. ‘We zullen zien hoe het in onze tijd de kenmerken van een volk zijn, die het rassenkarakter gaan opheffen, gaan uitwissen’ (noot 8, Rudolf Steiner, ‘De Volkszielen’, Zeist, 1980, p. 83). Het kan inderdaad als een voordeel of een voorrecht van het blanke ras beschouwd worden dat deze rassenuitwissende werking primair van de Europese volkeren uitgaat. Alleen in die emanciperende zin beschouwde Rudolf Steiner het blanke ras als het ‘ras van de toekomst’, een uitdrukking die hij niet in de Volkszielen gebruikte, maar in de arbeidersvoordracht van 3 maart 1923′. (p. 52)

Dit blijkt dus een volkomen overbodige en zelfs foutieve correctie op Zondergeld en van der Tuin te zijn, want die hebben de uitspraak ‘Het blanke ras is het ras van de toekomst’ geciteerd uit die arbeidersvoordracht uit 1923 (zie hun voetnoot, die van Manen kennelijk is ontgaan). Bovendien schetst Hans Peter van Manen wel een heel rooskleurig beeld van Steiners uitspraak. Want wat zegt hij in de twee zinnen daarvoor? Dat het zwarte ras sterft als het naar het westen gaat en dat het gele ras eveneens het loodje legt, wanneer het naar het oosten gaat. Het enige ras dat in Steiners visie zich dit soort uitstapjes kan permitteren en er zelfs van opknapt, is het blanke ras, zowel als het naar het oosten gaat, als naar het westen. Dan gebeuren er zelfs prachtige dingen en daar wordt het alleen maar beter van. Het zijn dus niet Zondergeld en van der Tuin die in dit geval de woorden van Steiner manipuleren, het is Hans Peter van Manen. Hij is degene die Steiners woorden een andere betekenis geeft. Wellicht is het aardig om de woorden die Paul Heldens aan mij richtte terug te halen: ‘…waarin de feitelijke onjuistheden en de tendentieuze interpretatie van de gewraakte teksten van Rudolf Steiner worden belicht, die bij Toos Jeurissen, Bram Moerland, Gjalt Zondergeld e.a. schering en inslag zijn. Halve waarheden zijn verwoestender dan kloeke leugens. Dieter Brüll karakteriseerde deze geestesstroming daarom treffend als ‘de nieuwe reactionairen’ en ‘Wat de kritiek van Schreve op ‘De volkzielen’ betreft, vind ik het artikel van Hans Peter van Manen: ‘Rudolf Steiners visie op volken en rassen’ in de bundel ‘Antroposofie ter discussie’ nog altijd zeer ‘to the point’. Niettemin schijnt die bundel in antroposofische kringen inmiddels als hopeloos gedateerd te worden beschouwd. Maar elk nadeel heeft z’n voordeel: in de ‘ramsj’ zijn nog enkele exemplaren te koop’ (geciteerd uit http://florisschreve.blog-s.nl/2008/10/14/antroposofie-ii-een-repliek/ ). Over halve waarheden en kloeke leugens gesproken en dan heb ik het niet over de voor mij nuttig gebleken mededeling dat dit boekje nog in de ramsj te koop was (want zo heb ik het inderdaad gevonden, dus dank voor deze tip).
Wellicht is erna het verschijnen van van Manens artikel nog wat na-gepolemiseerd tussen Zondergeld en van der Tuin en van Manen. Ik ken deze stukken niet, maar ik heb zo’n vermoeden, gezien een donderende passage uit het roemruchte artikel van Prof. Dr. Dieter Brüll, hoogleraar belastingrecht en prominent antroposoof, ‘De nieuwe reactionairen; met een bijzondere aandacht voor het verschijnsel Zondergeld’, verschenen in Driegonaal:

‘Zondergeld is een slechte verliezer. Van Manen, die als geen ander de onfatsoenlijke trucjes heeft blootgelegd, die Zondergeld in zijn eerste stuk had toegepast, wordt in het derde pamflet van als ‘de historicus’ (!) van Manen aangeduid. Gesuggereerd wordt, dat van Manen geen historicus zou zijn. Voor zover ik weet, pleegt men iemand, die zijn doctoraal geschiedenis heeft gehaald, een historicus te noemen, zelfs als hij bij Zondergeld is afgestudeerd. Uiteraard bestaan er goede en slechte historici. In zijn analyse van Zondergelds vervalsingen toont van Manen dat hij zijn vak beheerst. In de omgang met de feiten toont Zondergeld dat hij zijn vak misbruikt’ (Dieter Brüll, ‘De nieuwe reactionairen’, oorspr. in maart 1986, nr. 1, geciteerd uit de extra editie van Driegonaal ‘(anti)racisme versus anthroposofie’, maart, 1996). Ik wil hier niet meedoen aan het speculeren over academische titels en diploma’s en of Hans Peter van Manen zijn vak beheerst (wellicht is hij een goed historicus en een goede leraar geschiedenis, dat wil ik zonder meer geloven en bovendien, wie ben ik?), maar ik vind wel dat Hans Peter van Manen, als hij hier de antroposofie verdedigt, er zelf niet voor terugschrikt om trucjes uit te halen. Want dat is wel gebleken, zie bovenstaand voorbeeld.
Maar dan gebeurt er het volgende: van Manen, die een zogenaamde slimme ‘correctie’ op Zondergeld en van der Tuin heeft gemaakt, daarbij onvoorwaardelijk gesteund door de antroposofische ‘titaan’ Dieter Brüll, wordt bijna slachtoffer van zijn eigen methode. Hij valt zogezegd in zijn eigen zwaard. Want dan komt Toos Jeurissen met haar brochure. Zij behandelt deze passage van van Manen als volgt:
‘De superioriteitstheorie, dat het (volgens Steiner) de blanke volkeren zullen zijn die het rassenkarakter zullen gaan opheffen, leeft ook onder antroposofen. Of, zoals de antroposofische leerkracht Hans Peter van Manen het uitdrukt: ‘Dat kan inderdaad als een voordeel of een voorrecht van het blanke ras worden beschouwd, dat deze rassenuitwissende werking primair van de Europese volkeren uitgaat’. Over deze laatste uitspraak zou u toch eens even goed moeten nadenken: ‘het kan als een voorrecht worden beschouwd dat er een rasuitwissende werking van de Europese volkeren uitgaat’ De Groep Tegen Fascisme reageerde hierop met de volgende woorden: Een dergelijke opmerking afzettend tegen de vroegere en huidige praktijken van Europese volkeren: de slavenhandel, de koloniale uitbuiting’, enz.  (Toos Jeurissen, ‘Uit de Vrije School geklapt; over antroposofie en racisme; een stellingname’, Baalproducties, Sittard, 1996, p. 12-13, http://www.antroposofia.be/wordpress/uit-de-vrije-school-geklapt.pdf ).
Goed, over de mening van ‘De Groep Tegen Fascisme’ (? Ik ga ervan uit dat Hans Peter van Manen net zo tegen het fascisme is als ik) kun je wellicht je schouders ophalen, maar de bovenstaande verdediging van Steiners rassenleer getuigt mijns inziens toch wel enigszins van antroposofische deformatie. Ik snap in ieder geval niet dat je zoiets kunt verdedigen en dan ook met die argumenten.
Herman Boswijk, gewezen bibliothecaris van de antroposofische bibliotheek in Den Haag, heeft ooit een aantal correcties geschreven op de brochure van Jeurissen en is zo vriendelijk geweest om mij die toe te zenden. Deze zijn bij mijn weten nooit echt gepubliceerd (er is gebruik van gemaakt door WF Veltman in zijn boekje ‘Van je ras, ras, ras, rijdt de koning door de plas’), dus dat zal ik hier ook niet doen. Boswijk is er overigens expliciet over dat hij slechts Jeurissen heeft willen corrigeren en geen oordeel wil uitspreken of er nu wel of geen sprake van rassenleer is in Steiners oeuvre. Daar heeft hij zich ook aan gehouden. Ik zal de correctie van Boswijk hier niet letterlijk weergeven ( nogmaals, deze is nl. bij mijn weten niet eerder gepubliceerd en dan vind ik het niet aan mij om dan wel stukjes letterlijk weer te geven), maar iedereen kan nu wel zien dat Jeurissen van Manen enigszins tendentieus aanhaalt, althans, niet de oorspronkelijke intentie van die passage weergeeft. Zelf was me dit al opgevallen en heb ik dat ook in mijn repliek op Paul Heldens benoemd, in mijn bespreking van het hele artikel van Hans Peter van Manen. Dat heeft dus ook Herman Boswijk terecht gesignaleerd. Alleen was deze opmerking naar Zondergeld van van Manen dus ook onterecht (daar heeft Boswijk het overigens niet over, maar dat was ook niet zijn doelstelling). Van Manen wilde hiermee namelijk Zondergeld en van der Tuin corrigeren. Maar zij hebben, i.t.t. wat van Manen suggereert, nergens gezegd dat deze passage uit ‘Die Mission’ kwam, maar idd uit ‘Vom Leben des Menschen’ (dat had ik zelf overigens ook nog niet gezien bij het schrijven van mijn tweede artikel en ben toen te makkelijk met van Manen meegegaan). En als we verder nu eens goed kijken naar wat van der Tuin en Zondergeld ervan gemaakt hebben, dan kun je niet zeggen dat zij overdreven hebben. Want het Duitse origineel, dat ik hierboven heb geciteerd, is nog een stukje erger.
Terecht heeft de commissie van Baarda, alweer een paar jaartjes later, deze drie citaten (in het eerste fragment zijn er twee verwerkt) in de eerste categorie geplaatst (zie de weergave in de Groene Amsterdammer http://florisschreve.web-log.nl/mijn_hersenspinsels_onder/zestien-keer-steiner-de-g.html , de citaten 4, 5 en 6, in het van Baarda-rapport, cit. 130, 131 en 132, pp. 682-686). Hadden ze ‘Die Mission einzelner Volksseelen’ ook maar zo streng beoordeeld. Want ook de uitspraak: ‘Nicht etwa deshalb, weil es den Europäern gefallen hat, ist die indianische Bevölkerung ausgestorben, sondern weil die indianische Bevölkerung die Kräfte erwerben mußte, die sie zum Aussterben führten’, uit de vierde voordracht, is ook ernstig discriminerend en hoort zeker in die categorie thuis. Maar daarvoor is ‘Die Mission’ kennelijk te heilig, heiliger dan die ‘arbeidersvoordracht’, althans daar lijkt het wel op. Want alles wat in ‘Die Mission’ gezegd wordt is, hoe extreem soms ook, een onderdeel van de antroposofie (daarom staan die uitspraken, naar mijn vermoeden, ook in de zogenaamde tweede categorie, d.w.z. dat het lijkt of er sprake is van discriminatie, maar dat die uitspraak alleen te begrijpen is binnen de context van de antroposofie als geheel). Bovendien vind ik die ene uitspraak over het ‘uitsterven’ van de Indianen uit ‘Die Mission’ nog iets onheilspellender, misschien juist omdat dit ‘kernantroposofie’ is. Steiner heeft die uitspraken ook gedaan binnen een welhaast hermetisch theoretisch kader, als een meedogenloze consequentie van zijn wereldbeeld, al is dat wereldbeeld slechts gebaseerd op zelfverklaarde helderziende waarneming. ‘Das ist einfach eine Gesetzmäßigkeit’, maar wat is dan de grond van die wetmatigheid? Wat hij in die arbeidersvoordracht heeft geroepen kun je voor een deel nog wel afdoen als wat lukraak gebral, vandaar mijn vermoeden dat deze voordracht relatief streng is beoordeeld’[246].

Tot zover deze eerder verschenen citatensoap. Maar nu het belangrijkste. Want het meest interessant is hoe de commissie deze passage heeft beoordeeld en met welke motivatie. Want die is pas echt onthullend. Want de commissie weet er wel degelijk kernantroposofie van te maken en niet zo’n beetje ook. Hier volgt wellicht, samen met de eerder besproken toelichting bij citaat 54 uit de Akasha-kroniek, de belangrijkste passage uit het hele eindrapport:

Annotatie: NB In het bovenstaande gedeelte komt vaak een geciteerde zin voor, die uit zijn verband gerukt een heel andere betekenis krijgt dan wanneer hij geplaatst wordt in de context van de lezing. Het is de zin: ‘Die weiße Rasse ist die zukünftige Rasse, is die am Geiste schaffende Rasse’. In deze lezing heeft Steiner uiteen gezet dat de cultuur van de blanke Europeanen zich naar Amerika zal verplaatsen. De huidige materialistische cultuur in Amerika zal in de toekomst uitgroeien tot een cultuur van de geest: ‘Wenn sie jetzt nach Westen geht, wird eine Geistigkeit ausbilden, die nicht so sehr den innerlichen Menschen ergreift, aber die äußere Welt in ihrer Geistigkeit begreift.

Wat hierboven wordt beschreven als de toekomstige cultuur van Amerika is een voorafschaduwing van wat in de antroposofische literatuur bekend staat als het zevende cultuurtijdperk na de zogeheten Atlantische tijd. In de loop van vele duizenden jaren hebben achtereenvolgende culturen gebloeid in Indië, Perzië, Mesopotamië en Egypte, Griekenland, het Romeinse Rijk, en verder in geheel Europa In de loop der tijd waren deze culturen steeds minder gebonden aan een geografische plaats op aarde. Ook het huidige cultuurtijdperk is weliswaar begonnen in Europa, maar strekt zich inmiddels uit over de hele wereld. Dat zal met de twee hierop volgende cultuurtijdperken ook het geval zijn. In de theosofische literatuur worden ze naar de plaats van ontstaan het Russische en het Amerikaanse cultuurtijdperk genoemd, respectievelijk vanaf het jaar 3500 en 5700. In deze lezing noemt Steiner Amerika in plaats van Rusland het eerstvolgende cultuurtijdperk.

Samengevat heeft Steiner in deze lezing drie hoofdrassen van de mensheid besproken en ze vergeleken met drie systemen in de anatomie en de fysiologie van de mens, het stofwiselings-ledematensysteem, het ritmisch systeem en het zenuw-zintuigensysteem.De eigenschappen van deze rassen werden verklaard uit de doorlaatbaarheid van de huidskleur voor licht en warmte. Afhankelijk van de kleur van de huid dringen deze door tot in een van de drie gebieden van de mens, het stofwisselings-ledematengebied, het ritmisch gebied of het zenuw-zintuigengebied.

Aan het begin werd aangekondigd (zie commentaar bij citaat 120) dat hij enkele voorbeelden uit de geschiedenis van het sociale leven van de verschillende rassen zou geven (er is veel behandeld, maar dit is volgens mij niet echt aan bod gekomen, of het moet dat verhaal over de Amerikanen zijn, FS) waarvoor de specifieke eigenschappen van een ras een verklaring zou bieden (ging meer over verklaringen voor driften, gevoelsleven en verstandelijke vermogens en uiteindelijk over kwesties als leven en dood, die volgens Steiner raciaal zouden zijn bepaald, FS). Deze werden door Steiner niet op een rijtje gezet. Wel kwamen in de lezing de volgende concrete voorbeelden voor: het opmerkzaam of slim, of ook sluw uit de ogen kijken, het hardlopen en dansen van negers, de min of meer trage manier van lopen, maar ook de prachtige, fijnzinnige dichtwerken van het oude Azië, en in tegenstelling daarmee het materialisme in Europa en de uitvindingen die daar zijn gedaan.[247]

Dit laatste is jammer, want het van Baarda-rapport heeft net hiervoor iets heel zinvols opgemerkt, maar de zoetsappige idylle uit de laatste alinea is een wel heel erg tenenkrommend zoethoudertje. Wat mij betreft een soort heilpedagogisch gezever dat als een wollen deken over het botte racisme van Steiners uitspraken wordt gelegd. Negers zijn zo bijzonder omdat ze zo leuk kunnen dansen. Net als dat indianen zo wijs zijn en zo’n sterke band met de dood hebben, omdat ze dat al eigenlijk hadden moeten zijn. Het is te hopen dat de commissie zelf het bovenstaande tekstje niet echt gelooft, al vrees ik het ergste gezien de eerdere aanbeveling aan de medische wetenschap om te onderzoeken of er bepaalde verbindingen te leggen zijn op fysiek niveau (zie commentaar commissie bij cit. 124). Maar eerst de motivering:

‘Verschillende passages in dit citaat zijn bezwaarlijk omdat ook hier sprake is van een beschrijving waarin de blanken er beter vanaf komen. In de derde alinea wordt opgemerkt, dat in Europa mensen onafhankelijk van raskenmerken de antroposofie kunnen ontwikkelen terwijl dat, getuige de vierde alinea, voor de Amerikanen – kennelijk wordt bedoeld: allochtone Amerikanen – niet het geval is (toch een compliment voor de nauwkeurigheid van de commissie, want de indianen zijn natuurlijk de autochtone Amerikanen). In de zevende alinea wordt gerefereerd aan het blanke ras als het toekomstige, geestelijk scheppende ras. De juistheid van deze bewering is voor twijfel vatbaar.

De gedachte dat Steiner hier een rassenleer bepleit, inclusief de superioriteit van het blanke ras, is echter onjuist, omdat zijn reïncarnatiegedachte de idee dat het ene ras superieur zou zijn aan het andere doorbreekt (??!!!). Citaat 132 is bezwaarlijk en voor misverstanden (?!) vatbaar; in dit citaat wordt er geen verwijzing gegeven naar de reïncarnatiegedachte, die wel genoemd wordt in de citaten 9, 41 en 102′.[248]

Dat laatste citaat is uit die Mission en door mij al heel vaak besproken:

‘Diese Linie besteht auch für unsere Zeit. Der afrikanische Punkt entspricht denjenigen Kräften der Erde, welche dem Menschen die ersten Kindheitsmerkmale aufdrücken, der asiatische Punkt denjenigen, welche dem Menschen die Jugendmerkmale geben, und die reifsten Merkmale drückt dem Menschen der entsprechende Punkt im europäischen Gebiete auf. Das ist einfach eine Gesetzmäßigkeit. Da alle Menschen in verschiedenen Reinkarnationen durch die verschiedenen Rassen durchgehen, so besteht, obgleich man uns entgegenhalten kann, daß der Europäer gegen die schwarze und die gelbe Rasse einen Vorsprung hat, doch keine eigentliche Benachteiligung’.

Eigenlijk vat dit citaat heel kort en kernachtig de bovenstaande voordracht samen, maar het laat meteen zien hoe consistent Steiner in zijn rassenleer was. Want laten we de woorden van de commissie vergelijken met twee van mijn belangrijkste conclusies uit de Akasha-kroniek (fragment):

• Ieder aardetijdperk (wortelras) kent zeven cultuurperiodes (onderrassen), die elkaar opvolgen als de dominante cultuurdrager in de mensheidsontwikkeling. Resten van voorgaande onderrassen (‘vervallen’ of ‘verdwenen’ beschavingen) blijven nog wel bestaan, maar hebben hun leidende functie verloren, daar hun cultuurdragende inspiratie of ‘impuls’ is uitgewerkt.

• Er kan ook worden geconstateerd dat de begrippen Wortelras/Zeitalter en Onderras/Kulturepoche alles te maken hebben met de mensenrassen. Zelfs het van Baarda-rapport kan er niet onderuit om de term Wortelras ‘gedeeltelijk’ als een ‘biologische aanduiding’ af te schilderen. Het wortelras van dit tijdperk (het vijfde) is het ‘Arische wortelras’, dat uiteindelijk de ‘denkkracht’ ontwikkelde. Net zoals Helena Blavatsky het heeft over ‘The White Aryan Root-race’, of ‘het blanke, Arische, vijfde wortelras’, dat zij afzet tegen het ‘gele ras en het Afrikaanse negerras, met hunne kruisingen’ (in mijn Nederlandse uitgave van De Geheime Leer), spreekt Steiner eveneens van het vijfde Arische wortelras.

Als de commissie de achtereenvolgende cultuurperiodes koppelt aan het blanke ras, (wat Steiner ook doet, want: Die weiße Rasse ist die zukünftige, ist die am Geiste schaffende Rasse. Wie sie nach Indien gezogen ist, bildete sie die innerliche, poetische, dichterische, geistige indische Kultur aus. Wenn sie jetzt nach dem Westen geht, wird sie eine Geistigkeit ausbilden, die nicht so sehr den innerlichen Menschen ergreift, aber die äußere Welt in ihrer Geistigkeit begreift’), dan betekent dit dat de commissie een belangrijk deel van mijn tussentijdse conclusie uit de Akasha-kroniek onderschrijft. Want als het vijfde wortelras het Arische of blanke ras is, waaruit de cultuurperiodes voortkomen (de commissie zegt hierboven dat deze het product zijn van het ‘blanke ras’) dan zijn de commissie en ik het op het allerbelangrijkste punt eens. Maar dat betekent dan wel dat de commissie haar eigen hoofdconclusie ‘géén sprake van rassenleer’ wederom spectaculair heeft ondergraven, want zij heeft zojuist de kern van die rassenleer wederom trefzeker weergeven (net als eerder bij citaat 54 uit de Akasha-kroniek, over ‘primitieve volkeren die vroeger hoog ontwikkeld waren, maar nu primitief zijn geworden’. Zie de indianen). In feite komen wij dus tweemaal op vitale onderdelen tot dezelfde conclusie, alleen durft de commissie de consequentie ‘wel sprake van rassenleer’ niet onder ogen te zien. Dat is de belangrijkste conclusie die uit dit geheel kan worden getrokken. En reïncarnatie is géén alibi!

Verder met het laatste deel van de lezing:

Die Menschen bekommen immer weniger eine Einstellung im Leben. Sie wollen eben alles aus dem Blitzblauen heraus haben, die Menschen, und nicht eigentlich lernen.

Das ist dadurch gekommen, weil eben im letzten Drittel des 19. Jahrhunderts im Grunde den Menschen, die gebildet worden sind, ja nichts Menschliches mehr angeboten wurde. Nicht wahr, es geht jetzt so schwer mit der Menschenkunde. Das merken selbst schon die materialistischen Gelehrten. Sie kommen nicht weiter. Und bei der letzten Naturforschern Versammlung war es interessant. Da war einer von diesen Naturforschern, der hat es besonders stark gemerkt: man kommt ja nicht mehr weiter, man erfährt durch die gegenwärtige Wissenschaft nichts von Menschen. Aber er hat nicht gesagt: Also müssen wir uns der Anthroposophie nähern, sondern er hat gesagt: Gebt uns Leichen, damit wir die zergliedern können.

Sehen Sie, das ist alles was er sagen konnte: Gebt uns Leichen! Mehr Leichen wollen die Menschen haben. Den toten Menschen wollen sie studieren. Das war so ein richtiges Schlagwort: Gebt uns Leichen! – während wir hier die Leichen entbehren können, denn wir wollen den lebendigen Menschen anschauen und studieren. Dazu muß man nur seine Augen aufmachen, und durch seine Augen etwas die Seele, denn den Lebendigen Menschen. Nur muß man mit ihnen leben können, damit sie einem das wirklich bekunden, was Menschenwesen ist. Aber die Leute, die heute Gelehrte sind, haben ja tatsächlich ganz schwache Augen. Sie sehen ja nicht den Menschen. Und dann flehen sie sehnsüchtig: Gebt uns Leichen! Da können sie dann studieren. Gebt uns Leichen! In einer solchen Situation waren in den letzten Jahrzehnten die Bildungsanstalten. Da haben die Menschen nichts Menschliches aufgenommen. Daher ist aus allen Wissenschaften das Menschliche herausgekommen.

Deshalb habe ich in dem ersten Kapitel meiner ‘Kernpunkte der sozialen Frage’ behandelt. Ich mußte zeigen, wie diejenigen, die nichts mit der Wissenschaft zu tun gehabt haben, sondern mit der Arbeit, herangekommen sind. Und nun natürlich wollten sie Wissenschaft. Aber die konnten ihnen die anderen nicht geben, die sie scheinbar hatten, die Bourgeois. Und dadurch entstand die ganze Kalamität in der Zivilisation. Die Arbeiter verlangten nach Wissenschaft, und sie war nicht da, weil nur eine Wissenschaft, die menschlos ist, da war. Da habe ich im ersten Kapitel der ‘Kernpunkte’ dargestellt, weil man wirklich erst das verstehen muß, wenn man von der sozialen Frage redet. So war es schon notwendig, daß die ‘Kernpunkte der Sozialen Frage’ in dem ersten Kapital damit begannen.

Nun, wir haben die Farben heute etwas weiter behandelt, meine Herren.[249]

Steiner besluit met een klaagzang op de wetenschap. Volgens Steiner bakt de wetenschap er niets meer van wat betreft de menskunde en zit zij volledig op een dood spoor. Maar niemand binnen de wetenschappelijke wereld komt op het lumineuze idee om de antroposofie erbij te betrekken om zo tot de gewenste doorbraak te komen ( de van Baarda-commissie stelde ook al zoiets voor, in het geval van ‘negers die warmte opzuigen’, zie commentaar bij citaat 124). Maar wat doet die verdraaide wetenschap? Zij smeekt om lijken, om die te ontleden en te onderzoeken. Steiner spreekt hier schande van. Deze, mede door Leonardo da Vinci geïnitieerde onderzoeksmethode om inzicht in de anatomie te krijgen, kan Steiners goedkeuring niet wegdragen. Maar wat wil je dan? Is het bovenstaande soms een ‘levend’ alternatief voor die ‘doodse wetenschap’?

Sprake van rassenleer

Tot zover deze arbeidersvoordracht. Hoewel dit misschien maar een arbeidersvoordracht was (en daarom door de commissie zo streng beoordeeld, want waarom is Die Mission zo ontzien??), zijn er wel een aantal zaken duidelijk zichtbaar geworden. In ieder geval blijkt er een sterke continuïteit met eerdere uitlatingen van Steiner over ‘rassen’, vooral met die in Die Mission einzelner Volksseelen. Maar ook elementen uit andere werken zijn hier teruggekomen. Hoewel er af en toe een paar vreemde nieuwigheidjes opdoken (indianen die opeens geëmigreerde negers bleken te zijn), is hier wederom hetzelfde verhaal over mensenrassen verteld, zij het dat de vorm wat anders was dan we hiervoor hebben gezien. Wat misschien het meest pregnante is uit deze voordracht, los van alle burleske details, is dat het wederom het blanke ras is dat de drager is van de cultuurperiodes en ook het enige ras lijkt dat zich kan ontwikkelen of buiten zijn grondgebied kan treden. In die zin is ook de lijn van de wortelrassen vastgehouden. Alle andere rassen hebben hun problematische kanten en hun beperkte houdbaarheid, of ze nu naar het oosten trekken of naar het westen. Uiteindelijk brokkelen hun botten af. Want het is slechts het blanke ras dat in de toekomst en wereldwijd een nieuwe cultuur kan scheppen. Laten we zeggen dat dit rassenleer is. Want laten we de vraagstelling van de commissie nog een keer herhalen:

a Bevat de antroposofie een rassenleer?
b Zijn er in het werk van Rudolf Steiner uitlatingen te vinden die erop duiden dat er sprake is van discriminatie naar ras?
c Zijn er in de werken van Nederlandse aanhangers van Rudolf Steiner elementen van rassendiscriminatie te vinden?[250]

De commissie heeft het begrip rassenleer als volgt gedefinieerd: ‘De betekenis van het woord ‘rassenleer’ is van belang. De commissie heeft zich genoodzaakt gezien zelf met een definitie te komen omdat de geraadpleegde bronnen niet eensluidend bleken te zijn. Van Dale’s woordenboek en Oosthoek Encyclopedie geven een etnisch beladen betekenis aan het woord, door te schrijven dat het om het beargumenteren van de vermeende superioriteit van het ene ras ten opzichte van het andere gaat. Kramers woordenboek geeft een ethisch neutrale definitie, namelijk ‘het sterk doen uitkomen van de tegenstellingen tussen rassen’. Reeds in het interim-rapport heeft de commissie op blz. 300 gesteld dat het gaat om een ‘schijnbaar wetenschappelijke theorie op grond waarvan de vermeende superioriteit van het ene ras wordt gelegitimeerd ten koste van andere rassen’. Daarmee sluit de commissie aan bij Van Dale en de Oosthoek Encyclopedie.

Het verschil zit niet alleen in de theoretische lading. Gedurende de zeventiende en achttiende eeuw was het woord min of meer neutraal: er werd mede naar aanleiding van de ontdekkingsreizen – waarbij zeelieden thuiskwamen met spannende verhalen over mensen die er heel anders uitzagen dan in Europa – gezocht naar een verklaring waarom er überhaupt verschillende rassen op aarde te vinden zijn. Gedurende de tweede helft van de achttiende eeuw, de negentiende eeuw en uiteraard de eerste helft van de twintigste eeuw is de tweede betekenis van het woord ontstaan, waarbij discriminatoire en uitgesproken racistische tendensen de boventoon gingen voeren. Wie vervolgens kijkt naar de beschuldigingen die in de periode van ± 1984 tot  ± 1996 aan het adres van de antroposofie zijn geuit, ziet dat het woord consequent in de tweede betekenis wordt gebruikt. Bij de beantwoording van de hierboven vermelde vraag of er sprake is van rassenleer in de antroposofie, is de commissie dus uitgegaan van de tweede, negatieve betekenis.

Al dekt de commissie zich in haar criteria al in (rassenleer hoeft niet te betekenen dat de superioriteit van een ras wordt benadrukt, ook de constatering dat blanken beter kunnen denken dan anderen, maar dat andere rassen weer andere kwaliteiten hebben, komt al in dat vaarwater), denk ik dat in ieder geval wat betreft deze twee voordrachten en de twee voordrachten uit Die Mission einzelner Volksseelen wel kan worden geconstateerd dat er sprake is van rassenleer, welke definitie je ook hanteert. Laten we niet vergeten dat de twee hier besproken voordrachten uit verschillende periodes waren van Steiners leven, dus dat laat ook een zekere continuïteit zien. En deze voordrachten hangen, ondanks de soms wat extreme uitschieters uit de arbeiderslezing uit 1923, helaas maar al te nauw samen met de rest van het antroposofische bouwwerk. Een blik op de tekeningen van GA 100 zegt genoeg.

Conclusie

Na al het voorgaande is er maar een conclusie mogelijk; er is inderdaad sprake van rassenleer in de antroposofie en het gedachtegoed van Rudolf Steiner, de mantra ‘Géén sprake van’ ten spijt. Wel moet er worden benadrukt dat er bij Steiner geen sprake is van doorsnee racisme. Alles is ingebouwd in een grote kosmische theorie. Bovendien stelt Steiner dat ieder individu door verschillende rassen incarneert, dus het is niet zo dat bepaalde individualiteiten superieur of inferieur zouden zijn aan anderen. Voor gelovige antroposofen zou dit zeker een ontlastend argument zijn. Maar reïncarnatie is wel iets waarin je moet geloven en dit kunnen we slechts ter kennisgeving van Steiner aannemen.
Samengevat komt Steiners rassenleer op het volgende neer: In een ver verleden, nog lang voordat de mens in zijn huidige stoffelijke vorm bestond en nog grotendeels een geestelijk wezen was, hebben bepaalde gedegenereerde krachten (de achtergebleven geesten van de beweging) ervoor gezorgd dat de mensheid uiteen viel in verschillende rassen. In de Atlantische tijd, toen de mens in steeds dichtere materiële vorm op aarde verscheen, was het ras zelfs de allesbepalende factor. De verschillende ontwikkelingsstadia van de mens in de Atlantische tijd, werd bepaald door de raciale eigenschappen en elk ‘onderras’ was weer een stapje verder in deze evolutie tot de ‘Oer-Semieten, die de stamvaders zouden worden van oa. Het huidige vijfde wortelras, waar de tegenwoordige ‘cultuur mensheid’ vanaf stamt. Nazaten van andere (Atlantische rassen), zelfs nog van Lemurische rassen, bestaan nog steeds, maar zijn gedegenereerd en zijn op dit moment bezig te verdwijnen. Tot de nazaten van de Atlantische rassen moeten vooral de Amerikaanse Indianen gerekend worden, terwijl de laatste restjes Lemuriërs de oorspronkelijke bevolking van rond de Indische Oceaan en de eilanden in de Stille Zuidzee zijn. Al deze ‘mensenrassen’ (dus zowel de ‘Atlantische indianen’, als de overige ‘Lemurische inboorlingen’) bereikten het verharde stadium in een eerdere fase dan de rest van de mesnheid en zijn daarom ‘decadent geworden’ (of door ‘ouderdom versleten’ in de woorden van Helena Blavatsky). Het huidige cultuurdragende ras, waaruit de ‘na-Atlantische cultuurperiodes’ zijn voortgekomen, is het Arische blanke ras, het wortelras van deze tijd (al gebruikte Steiner deze van Blavatsky afkomstige term na het verschijnen van de Akasha-Kroniek niet meer.
Ik wil nog een keer mijn tussentijdse constatering uit de Akasha kroniek aanhalen:

1. Wij hebben gezien dat wortelrassen en onderrassen cruciaal zijn in Steiners model van de aarde-evolutie en de lotsbestemming van de mens.
2. Ieder aardetijdperk (wortelras) kent zeven cultuurperiodes (onderrassen), die elkaar opvolgen als de dominante cultuurdrager in de mensheidsontwikkeling. Resten van voorgaande onderrassen (‘vervallen’ of ‘verdwenen’ beschavingen) blijven nog wel bestaan, maar hebben hun leidende functie verloren, daar hun cultuurdragende inspiratie of ‘impuls’ is uitgewerkt.
3. Na de cyclus van zeven onderrassen gaat het wortelras ten onder en maakt plaats voor een nieuw wortelras. Soms blijven er laatste restanten van voorgaande wortelrassen achter als ‘decadente overblijfselen’, totdat het op dat moment heersende wortelras of de voorzienigheid ‘volgens een wetmatigheid’ (zie 4e voordr. Die Mission, cit. 102) er een eind aan maakt, of hun plaats verdringt, waardoor zij ‘de krachten moeten verwerven om uit te sterven’ (indianen en andere ‘wilden’, zie wederom Die Mission, cit. 103).
4. Er kan ook worden geconstateerd dat de begrippen Wortelras/Zeitalter en Onderras/Kulturepoche alles te maken hebben met de mensenrassen. Zelfs het van Baarda-rapport kan er niet onderuit om de term Wortelras ‘gedeeltelijk’ als een ‘biologische aanduiding’ af te schilderen. Het wortelras van dit tijdperk (het vijfde) is het ‘Arische wortelras’, dat uiteindelijk de ‘denkkracht’ ontwikkelde. Net zoals Helena Blavatsky het heeft over ‘The White Aryan Root-race’, of ‘het blanke, Arische, vijfde wortelras’, dat zij afzet tegen het ‘gele ras en het Afrikaanse negerras, met hunne kruisingen’ (in mijn Nederlandse uitgave van De Geheime Leer), spreekt Steiner eveneens van het vijfde Arische wortelras.

In de huidige constellatie (althans in die van het begin van de twintigste eeuw), maakte Steiner de volgende onderverdeling. Naast het leidende blanke wortelras, waarvan de ontwikkeling ‘normaal’ zou verlopen, bestaan er nog de volgende rassen:

1. Het Afrikaanse ras, dat door storende krachten vanuit de aarde en de palneet Mercurius (de abnormale geesten van de vorm) een afwijkende ontwikkeling zou kennen, waardoor in dit ras sterk de kenmerken van het kind zijn geaccentueerd.
2. Het Aziatische ras (het Maleise ras, verbonden met Venus en het Mongoolse ras, verbonden met Mars), waarin de kenmerken van de puberale fase sterk zouden doorwerken.
3. De indianen van Amerika, die sterk zouden worden gedomineerd door de ouderdomskrachten (de planeet Saturnus). Niet verwonderlijk, want dit ras, een overblijfsel van Atlantis, zou gedoemd zijn te verdwijnen (volgens Steiner waren ze zelfs al uitgestorven). Maar dit was dan ook een ‘te vroeg verhard’ ras (houd wederom het model van Poppelbaum voor ogen).

Overigens stelt Steiner nadrukkelijk dat de werking van de ‘factor ras’ op zijn einde loopt. Er zal op een gegeven moment een mensheid zijn, waarvoor het ‘rasmatige’ niet meer van belang is. Veel antroposofen hebben nadrukkelijk gesteld dat deze fase nu al is aangebroken. Hier is veel tegenin te brengen. Bij mijn weten laat Steiner nergens blijken dat die fase nu al bereikt zal zijn. Sterker nog, de aanwijzingen die hij in verschillende werken geeft (in Die Mission einzelner Volksseelen, maar ook elders) dat dit moment in de verre toekomst moet liggen, om precies te zijn, pas gedurende de laatste cultuurperiode van dit tijdperk. Dus wanneer deze na-Atlantische fase voorbij is, zullen de verschillen tussen de rassen zijn opgeheven en speelt de factor ras geen rol meer van betekenis. Dat deze factor, in Steiner eigen tijd althans, nog altijd van bijzonder belang was, blijkt uit zijn beschrijvingen van de indianen. Die gaan steevast over de indianen in de negentiende eeuw. Steiner is hierover bijzonder concreet, zoals we gezien hebben. Dus niet over de periode van de grote ontdekkingsreizen of de vóór-Christelijke jaartelling, zoals de prominente antroposofen Veltman en Brüll hebben verzekerd.

Toen ik deze teksten schreef had ik helaas nog niet het boek van Helmut Zander in mijn bezit. Dat heb ik inmiddels wel. Wellicht is het interessant om af te sluiten met zijn belangrijkste conclusies. Deze liggen geheel in de lijn van het bovenstaande betoog. Bij deze een lange passage:

1. ‘Rassen sind für Steiner ein Epiphänomen der Materie und sollen den Menschen als Geistiges Wesen letztlich nicht betreffen: ‘Da alle Menschen in verschiedenen Reinkarnationen durch die verschieden Rassen durchgehen, so besteht, obgleich man uns entgegenhalten kann, daß der Europäer gegen die schwarze und die gelbe Rasse einen Vorsprung hat, doch keine eigentliche Benachteilung’ (GA 121, 78 [1910]). Weil der Mensch also in der Reinkarnation in andere Rassen und Völker inkarnieren müsse, seien rassische oder völkische Dimensionen der Anthropologie sekundär. Dies war Steiners Versuch, dem biologischen Determinismus zu wehren. Allerdings ist dies eine bloße Binnenperspektive hat ihre Tücken: Wenn das karmische Schicksal eine Folge guter oder schlechter Taten ist, is das Leben in einer ‘degenerierten’ oder ‘passiven’ Rasse eine Strafe (oder Vorleistung für ein besseren Leben). Kant etwa bekam dies zu spüren, da Steiner glaubte, ‘daß in Kant eine junge Seele lebte. Ja, die Tatsachen sagen es, da ist nichts dagegen zu machen. Und man könnte nun darauf hinweisen, daß die jüngeren Seelen sich allerdings in der Mehrzahl in den farbigen Rassen verkörpern, daß also die farbigen Rassen, namentlich die Negerrasse, vorzugweise jüngere Seelen zur Verkörperung bringen’ (GA 126, 35 [1910]). Diese bedeutet daß ‘Neger’, Indianer oder andere negativ stigmatisierte Menschen in dieser Verkörperung ihre Strafinkarnation ableisten.
2. Rassen seien ein kollektiver Faktor und beträfen das Individuum letztlich nicht: ‘Die Rasse kann zurückbleiben, eine Völkergemeinschaft kann zurückbleiben, die Seelen aber schreiten über die einzelnen Rassen hinaus’ (GA 104, 89 [1908]). Auch in derartigen Aussagen kann man Steiners Versuch lesen, den Biologischen Determinismus zu umgehen, Steiner wollte keine Fixierung auf eine blutsmäßige Abstammung. Aber zugleich drückt sich darin eine ungeheure Naivität gegenüber die kulturellen Prägekraft gesellschaftlicher Verhältnisse, und eben dies sind ‘Rassen’ auch, aus. Zudem bleibt auch hier die Evolution das unangetastete Gesetz der Kultur: Wer zurückbleibt, gehört zu Konkursmasse. Die Abwertung aktueller Völker und Rassen bleibt bestehen.
3. Rassen seien ein Intermezzo der Menschheitsgeschichte. ‘Die Rassen sind entstanden und werden einmal vergehen, werden einmal nicht mehr da sein’ (GA 121, 76 [1910]). Erneut artikulierte Steiner sein antimaterialistisches Leitmotiv, aber bei näherem Hinsehen bliebt dies ein gänzlich unpolitischen Argument. Die Rassenenstehung, die erst in der lemurischen Zeit begonnen habe, werde in der sechsten und siebten ‘Entwickelungsepoche’ verschwinden (ebd.), das heißt: frühestens ungefähr im 9. Jahrtausend. Für eine politischen Erledigung der Rassenfrage und für die Geltung von Steiners Rassentheorien ist dies eine lange, zu lange Zeit. Daß die Vielfalt von Völkern und Rassen ein Reichtum der Pluralität sein könnte, tritt im übrigen nicht in Steiners Blickfeld’.

Schießlich unterschätzen derartige Interpretationen von Einstellen die Bedeutung einer zentralen Konstruktionsstelle in Steiners Denken: der Evolutionsdoktrin. Steiner sah die Entwickelung von Rassen, wie die Kosmologie oder die Bewußtseinsgesichte, als evolutiven Prozeß, der letztlich alle Dimensionen des Kosmos, des Leben oder der Kultur unterwarf. Hier liegt ein zentrales Problem seiner Rassismen, sie sind der Ausdruck eines tief im 19. Jahrhundert verwurzelten Evolutionsdenkens, das alle Bereiche seiner Weltanschauung prägte. Steiner formulierte mit seinem theosophischen Sozialdarwinismus eine Ethnologie, in die Rede von ‘degenerierten’, ‘zurückgeblebenen’ oder ‘zukünftigen’ Rasse keine ‘Unfälle’, sondern das Ergebnis einer konsequent durchgedachten Evolutionslehre waren. Ich sehe im Gegensatz zu viele Anthroposophen keine Möglichkeit, diese Konsequenz zu bestreiten. Ein weiteres Zentralen Problem liegt im Rassenbegriff: Anthropologen bestreiten heute, daß dem klassischen, auch kulturellen Begriff der Rasse ein genetische Substrat unterliegt.
Zurück zur Einfangsfrage dieses Kapitels, mit deren Beantwortung die Deutung der Geschichte zur Stellungnahme in einer aktuellen Debatte wird: Gibt es einen Rassismus bei Steiner? Wenn Rassismus die Bindung wichtiger Elemente der Anthropologie an augenblicklich existierende Rassen bedeutet, seien die biologisch oder spirituell definiert, dann kann man Steiner als Rassisten bezeichnen. Es wäre hilfreich, wenn manche Anthroposophen zugestehen würden, daß dies keine schlicht polemische Aussage ist, sondern in der kontextualisierenden Deutung des historischen Materials gründet. Zugleich aber gibt es bei Steiner Versuche, die deterministischen Konsequenzen dieses Denkens zu brechen, und es wäre gut, wenn viele Kritiker zu Kenntnis nehmen würden, daß Steiner kein Rassist sein wollte; aus diesem Grund spreche ich lieber von Steiners Rassentheorie als von Rassismus. Aber diese abgemilderte Begrifflichkeit birgt für die politische Debatte das Problem einer möglicherweise voreiligen Salvierung Steiners. Denn es gibt philanthropischen Anthroposophen solche, die rassistisch denken, wie es bei den Kritikern verständnisvolle neben blindwütigen gibt. Wir waren einen großen Schritt weiter, wenn man die historisch bedingten und in meiner Wahrnehmung vorhandenen Rassismen bei Steiner und die politischen Konsequenzen analytisch differenzieren könnte, bei Anhängern wie Kritikern Steiners.
Solange Anthroposophen sich hier zurückhalten, weil man Steiners höhere Einsicht nicht in Frage stellen will oder mit dem Argument, die Anthroposophie kenne keine Dogmen, aus rassistische Deutungen von Anthroposophen innerhalb der Anthroposophischen Gesellschaft deckt, bleibt die Debatte explosiv. Es gibt meines Erachtens nur einen Weg, Steiners Rassentheorie zu entschärfen: Indem man sie als Zeitgebundene Vorstellungswelt historisiert, sich insoweit davon distanziert und in normativer Hinsicht als Irrtum verwirft. So führt ein Weg von Steiners evolutionär hierarchisierte Rassentheorie zu einer egalitären Philantropie. Aber vor einer solchen Revision schrecken viele Anthroposophen weiterhin zurück, weil dies den Einstieg in die Kritik von Steiners ‘höheren Einsicht’ bedeuten würde’

Ik denk dat ik mij hier geheel bij aansluit.

Floris Schreve

zie ook Antroposofie  deel 1, deel 2, deel 3 en deel 4

---

[1] Dat ‘géén‘ in ‘geen sprake van…’ lijkt wat ‘over the top’. De Commissie van Baarda en de AViN hanteren echter consequent deze accent aigu in het Nederlandse woord ‘geen’. De behoefte om te benádrukken (en wellicht te overtúigen) blijkt dus al uit deze telkens weer toegepaste spellingsvariant[2] De citaten 80, 121, 123, 130, 131, 132,  135, 137, 141, 142, 148, 150, 152, 178, 192  en 194 vielen in de zg eerste categorie (ernstig discriminerend) Vijf van deze zestien citaten (121, 123, 130, 131 en 132) zijn afkomstig uit GA 349 (mijn eerdere bespreking van de arbeidersvoordracht uit GA 349, Farbe und Menschenrasse, oorspronkelijk in https://fhs1973.wordpress.com/2008/09/22/antroposofie-ii-een-repliek/, bevindt zich in de bijlagen). De toelichting van de Commissie is te vinden in ‘Antroposofie en het vraagstuk van de rassen; eindrapport van de onderzoekscommissie’, Zeist, 2000, 11a Bijlage conclusies, pp. 680-701. Een verkorte en vertaalde weergave van de citaten en de motivatie van de commissie verscheen in het weekblad de Groene Amsterdammer van  19-4-2000, ‘Zestien keer Steiner; antroposofie doorgelicht op racisme’, door Rene Zwaap (http://florisschreve.web-log.nl/mijn_hersenspinsels_onder/zestien-keer-steiner-de-g.html). Overigens heeft de Antroposofische Vereniging na het verschijnen van dit artikel in de Groene Amsterdammer een rechtszaak aangespannen, waarin zij rectificatie eiste. Deze rechtszaak werd door de AViN verloren. Zie voor een verslag van deze gang van zaken http://www.stelling.nl/kleintje/345/sofen.htm  Zie voor de nasleep en meer beschouwingen op het rapport http://www.antroposofie.nl/literatuur/antroposofische_literatuur/artikelendatabase/ms/antver/df/motief34-4 en  http://www.antroposofie.nl/literatuur/antroposofische_literatuur/artikelendatabase/ms/antver/df/motief34-5 .

Een korte samenvatting van de conclusies van de commissie, overigens zonder dat er een voorbeeld wordt genoemd, is te vinden op de website van de Antroposofische Vereniging in Nederland (http://www.antroposofie.nl/antroposofie/themas/ms/thema20)

[3] Eindrapport, pp. 34-45

[4] idem, p. 4

[5] Zie mijn eerste artikel over deze kwestie, gepubliceerd op mijn weblog: https://fhs1973.wordpress.com/2008/06/23/geloof-in-kabouters-atlantis-volkszielen-en-wortelrassen-en-pas-op-voor-dark-lord-ahriman-zwart-magische-constructies-de-luciferische-verleiding-en-de-finsteren-saturn/

[6] Zie wederom het artikel van Peter Zeegers, De moeizame relatie van antroposofen met hun critici, uit ‘Kleintje Muurkrant’ (noot 2), http://www.stelling.nl/kleintje/345/sofen.htm, waarin wij onder meer kunnen lezen: ‘In een interview in het aprilnummer van het antroposofische ledenblad ‘Motief’ gaf Ted van Baarda, de voorzitter van de commissie, het juridische offensief al onomwonden aan: “[Z]o ’n rapport [moet] kunnen dienen als verdedigingslinie tegen aanvallen van tegenstanders van de antroposofie. Nu alle betrokken uitspraken bij elkaar zijn gezet, kunnen we ook iedereen betrappen die selectief bezig is met citeren. Bovendien kun je nu in juridische zin bewijzen dat er bij Steiner geen sprake is van rassenleer of antisemitisme.” Dat dit geen loze woorden zijn, illustreerde Van Baarda met het volgende voorbeeld: “In september vorig jaar was er bijvoorbeeld een kleine commotie in de pers over een directeur van een Montessori school die beweerde dat er onverkort rassenleer gedoceerd wordt op de Vrije Scholen. Het bestuur van de vereniging [AViN] heeft met het interim-rapport in de hand een advocaat ingeschakeld met de vordering: u trekt uw woorden in het openbaar in of u heeft een kort geding aan de broek met schadeclaim. De beschuldiging werd vervolgens in het openbaar ingetrokken met een excuus en er hoefde dus geen schadeclaim te worden ingediend.” Dat gaat bij mij dus niet werken. Bovendien kunnen wij in dit artikel ook lezen dat ‘de rechten van het werk van Rudolf Steiner per 1-1-1996 zijn vervallen’.

[7] Eindrapport, p. 679

[8] Tamelijk recent is er in Duitsland een uitgebreide studie naar het gedachtegoed van Steiner verschenen, van de hoogleraar geschiedenis Helmut Zander, Anthroposophie in Deutschland; Theosophische Weltanschauung und gesellschaftliche Praxis 1884-1945, Göttingen, 2007 (bijna driemaal zo dik als het van Baarda-rapport, over kwantiteit gesproken). Ik heb het helaas nog niet kunnen raadplegen (er zijn mij wel kleine stukjes tekst toegezonden die absoluut de moeite waard zijn, zal hier later aan de orde komen). Zijn conclusie over de kwestie wel of geen sprake van rassenleer (in een interview): ‘Rudolf Steiner ist auch in der Evolutionslehre ein Kind des 19. Jahrhunderts. Er hat geglaubt, dass sich die Menschen von einem sehr primitiven Zustand zu einem hoch entwickelten entwickeln. Und dann gibt es natürlich degenerierte Rassen und solche, die einfach diese Entwicklung nicht mitgemacht haben. Das halte ich für keinen Ausrutscher, sondern für einen zentralen Teil seiner Weltanschauung (..) Er schwimmt in diesem Typus des rassistischen Denkens mit, wie gesagt, nicht als einer der Hurra-Patrioten, aber eben auch nicht als jemand – und davon gibt es auch im 19. Jahrhundert viele -, die gesagt haben, das ist wissenschaftlicher Humbug, Rassen gibt es eigentlich nicht’ (http://www.dradio.de/dkultur/sendungen/kulturinterview/655387/ )

[9] Het ging mij vooral om de bijdragen van de historici Gjalt Zondergeld (later hoogleraar aan de VU, inmiddels weer met emeritaat) en Evert van der Tuin uit de jaren tachtig. Het ging om ‘Antroposofisch racisme; als de blonden uitsterven zullen de mensen steeds dommer worden’ (samen met vrije schoolouder August de Roode, wiens bijdrage ik overigens de beste vond), Nijmegen 1986 en een tweetal artikelen uit het blad ’t Kan anders (van de vredesbeweging), die ik soms wel heel erg jaren zeventig ‘het fascisme is overal’ vond. Hoewel zij de eersten waren die in Nederland althans de racisme-kwestie op de kaart zetten, vond ik hun vergelijkingen met het nationaal socialisme soms weinig subtiel en overtrokken en eigenlijk niet correct. In 1988 hebben zij een artikel geschreven ‘De leer van Steiner over rassen en volken’, verschenen in ‘Religieuze bewegingen in Nederland’, later opnieuw gepubliceerd in de bundel Gjalt Zondergeld, ‘Goed en kwaad; vijftien opstellen, van fascisme tot pacifisme, van Rudolf Steiner tot Colijn’ Garant, Antwerpen-Apeldoorn, 2002. Hierin hebben zij de rassenleer van Steiner opnieuw beschreven en zijn teruggekomen op hun vergelijkingen met het nazisme. Zondergeld en van  der Tuin: ‘Misschien hebben wij toen ook te gemakkelijk Steiners ideeën in verband gebracht met de rassenleer van de nazi’s. Op sommige punten hadden onze antroposofische critici wel enigszins gelijk. Zo was onze typering van Steiner als antisemiet toch veel te ongenuanceerd’, p. 69. Ik kan mij wel vinden in hoe zij in dit essay de rassenleer van Steiner beschrijven. Juist hun analyse van de plaats van het Jodendom in Steiners visie (uit dat artikel dus), zal ik hier nog aan bod laten komen.

[10] Zie http://users.telenet.be/antroposofie/diabasis/index.html

[11] idem. Voor een uitgebreide bespreking van deze artikelen zie mijn eerdere bijdragen:  https://fhs1973.wordpress.com/category/antroposofie-en-holocaust-negationisme/ Zie voor een pregnant voorbeeld: http://users.telenet.be/antroposofie/vanaf40/b46met/b46.htm

[12] Bram Moerland, Rassenleer met charisma; over het racisme van Steiner en Blavatsky, Haagse Academie Pers, 1989, p. 3.

[13] Geciteerd uit Toos Jeurissen, Uit de vrije school geklapt; over antroposofie en racisme; een stellingname, Baalprodukties, Sittard, 1996. Overigens heeft Herman Boswijk, bibliothecaris van de antroposofische bibliotheek in Den Haag, een aantal correcties op slordigheden, onjuiste vertalingen of tendentieuze weergaven in de brochure van Jeurissen geschreven. Hij heeft ook een opmerking over deze passage gemaakt. Ik voel me wel enigszins verplicht om die weer te geven, daar ik het origineel van Höfer niet ken (en ik heb in andere gevallen wel geconstateerd dat Boswijk nauwkeurig te werk is gegaan). Boswijk: “(…) dan zal zij een kind baren, dat bleek is,…”De hier door TJ weggelaten tekst luidt: “Das wird in ihr ein Bild, und wahrscheinlich, wenn nicht andere Maßregeln ergriffen werden können, die meistens durch das Leben, gar nicht einmal durch die Kunst ergriffen werden können,…” wat de uitspraak nogal nuanceert. Höfer-citaat: ‘Veel van zijn uitspraken berusten op bovenzinnelijk inzicht en zijn daardoor niet of moeilijk te controleren. Maar de veelgebruikte mening dat…’Tussen deze twee zinnen laat TJ er een weg, zonder dit aan te geven. Er staat: ‘Daher ist es auch nicht leicht, sich eine Urteilsgrundlage für eineangemessene Auseinandersetzung mit diesen Aussagen zu schaffen.’ Tot zover Boswijk. Met deze nuances en correcties lijkt het mij wel verantwoord om deze passage van Jeurissen hier weer te geven. Er blijft nog genoeg over.

[14] Dieter Brüll, ‘De nieuwe reactionairen, met een bijzondere aandacht voor het verschijnsel Zondergeld’, ‘Driegonaal’. 1986, nr. 1 (opnieuw gepubliceerd in maart 1996), p. 14-25; de bijdragen van Maarten Ploeger en Hans Peter van Manen in ‘Antroposofie ter discussie’ (Jelle van der Meulen ea, red.), Uitgeverij Vrij Geestesleven, Zeist, 1985 (pp. 37-58); Walter Heijder, ‘Rudolf Steiner versus Nationaal Socialisme’ Vereniging voor Vrije Opvoedkunst, Den Haag 1997; Willem Frederik Veltman, ‘Van je ras, ras, ras rijdt de koning door de plas; een rechtzEtting’, Vereniging voor Vrije Opvoedkunst (VOK Cahier), Den Haag, 1997. Na mijn eerste artikel over antroposofie en racisme (https://fhs1973.wordpress.com/2008/06/23/geloof-in-kabouters-atlantis-volkszielen-en-wortelrassen-en-pas-op-voor-dark-lord-ahriman-zwart-magische-constructies-de-luciferische-verleiding-en-de-finsteren-saturn/ ) ontving ik een woedende reactie van Paul Heldens, middels het uitgebreide artikel ‘Heikele kwesties'(http://www.antrovista.com/artikelen/ingezonden/heldens_heikelekwesties.pdf). Hierin noemde hij de bovenstaande literatuur, die ik had ‘verzuimd’ te raadplegen (door hem gezien als de belangrijkste verdediging van de antroposofische zijde, waarin het van Baarda-rapport overigens niet tot nauwelijks aan bod kwam). Ik heb een uitgebreide repliek geschreven, waarin ik alle bovenstaande bijdragen uitvoerig behandel (https://fhs1973.wordpress.com/2008/09/22/antroposofie-ii-een-repliek/)

[15] Eindrapport, p. 14

[16] Idem, p. 379

[17] Moerland, p. 22

[18] Edward W. Said, Culture and Imperialism, Chatto and Windus, 1993 (inleidend motto)

[19] Rudolf Steiner, Die Mission einzelner Volksseelen in zusammenhange mit der Nordisch Germanische Mythologie, Vortragzyklus gehalten in Christiania (Oslo), 1910, Nachlassverwaltung Dornach, 1950 (op internet: http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_121.htm) p. 86

[20] Idem, p. 81

[21] In Antroposofie ter discussie (Jelle van der Meulen ea, red.), Uitgeverij Vrij Geestesleven, Zeist, 1985, pp. 43-44. Ik heb deze passage in een eerder verband besproken. Mijn commentaar luidde als volgt: ‘Wellicht is het zinvol om een paar foto’s te tonen van de  dode lichamen die na de slachting op karren naar het massagraf werden gereden (zie link  http://hoist.hrtc.net/~wbt/woundedknee.htm ), overigens geheel ten overvloede, de foto’s zijn schokkend. Maar misschien dat het dan wat minder een abstractie wordt waar de heren Ploeger en Wiechert vrijblijvend hun semi-wijsheidjes over menen te moeten spuien. Wat de Belgische antroposofen van de Brug met de Holocaust hebben, hebben sommige Nederlandse antroposofen met Wounded Knee. Verder blundert Ploeger al in het vermelden van de juiste feiten (het was niet onder leiding van Sitting Bull, want die was daarvoor al vermoord), laat staan dat hij dan in staat zou kunnen zijn om de ‘kosmische noodzaak’ van ‘Wounded Knee’ uit de doeken te doen. Er was ook geen sprake van zelfdestructie, want de kogels kwamen uit twee Hotchkiss kanonnen, op bevel van Kolonel James W. Forsyth opgesteld op de heuvel boven de vallei, waar een ongewapende menigte van tussen de driehonderd en driehonderdvijftig Minneconjou Lakota werd uitgemoord, zonder aanzien des persoons, op 29 december 1890 (feiten zijn toch belangrijk, al lijkt meneer Ploeger daar niet zoveel om te geven. Die zoekt het meer in de ‘grote lijnen’ en de achterliggende ‘wetmatigheden’).  Stamhoofd Big Foot, want die was het, dus niet Sitting Bull, leed op dat moment aan een zware longontsteking en was eigenlijk doodziek. Berucht is de foto van zijn door de strenge vorst bevroren lichaam, in een verwrongen houding in de sneeuw. Ik zou wellicht wat literatuur en andere bronnen kunnen aanraden over de toedracht en de achtergronden van deze massaslachting, maar het lijkt mij het beste en ook wel zo kies als bepaalde Nederlandse antroposofen voortaan hun mond houden over de kwestie Wounded Knee. Dan gebeuren er tenminste geen ongelukken’. Tot zover mijn commentaar. Overigens is de meest aangrijpende bron nog altijd het beroemde ‘Bury my heart at Wounded Knee’ van Dee Brown uit 1972. Dat is nog altijd met recht een standaardwerk.

[22] Steiner heeft overduidelijk gebruik gemaakt van Dr. Ludwig Kuhlenbeck, Der Occultismus der NordamerikanischenIindianer, Wilhelm Friedrich Verlag, Leipzig, 1886. Dit is overigens niet mijn vondst maar was de suggestie van Ton Majoor op racisme-debat en anderen, oa van iemand die mij dit boekje zelfs heeft getipt zodat ik het kon raadplegen. Ik ben die persoon uiteraard zeer erkentelijk. Overigens een saillant detail; Steiner moet zeker op de hoogte zijn geweest van de feiten rond Wounded Knee. Die staan in dat boekje allemaal correct vermeld. Bepaalde hedendaagse Nederlandse antroposofen hebben het daar in dit opzicht wat moeilijker mee (zie de opmerkingen van Maarten Ploeger en noot 20).

[23] Idem, p. 675

[24] Zie voor mijn eigen bespreking van alle omstreden passages uit Die Mission einzelner Volksseelen (in eerste instantie verschenen als forum berichten in racisme-debat, vanaf http://antroposofie.wordpress.com/2008/10/30/racismedebat/#comment-526, later samengevoegd tot een document): http://www.antroposofia.be/steinerscholen/Onderzoek/rassenleer.pdf

[25] Ik heb deze methode van vet weergegeven passages in een lange lap originele tekst enigszins afgekeken van Walter Heijder. Hij heeft in Rudolf Steiner versus nationaal socialisme, Den Haag 1997, p. 11, gepoogd om op die manier aan te tonen dat Toos Jeurissen en Bram Moerland op een tendentieuze manier citaten verdraaiden. Vervolgens heb ik weer aangetoond dat Walter Heijder eigenlijk degene was die trucjes toepaste. Hij nam een algemene opmerking van Steiner die terugsloeg op zijn visie op de rassenontwikkeling en drukte de voorgaande allinea’s af, maar net niet de passages nadat Steiner specifiek op het ‘uitsterven van de indianen’ was ingegaan. Zo ontstond de indruk dat Steiner een lange tekst had geschreven die helemaal niet over de indianen ging en dat Bram Moerland (en daarna Toos Jeurissen, die zich op Moerland baseerde) de boel spreekwoordelijk had ‘geflest’, middels de opmerking: ‘Hoe ziet Rudolf Steiner de voorzienigheid? Hij wijdt daar in zijn boek ‘De Volkszielen’ een lange passage aan. Ten eerste waarschuwt hij ons ervoor dat, als we de kosmische betekenis van de indianen willen begrijpen, wij geen persoonlijke sympathie of persoonlijk enthousiasme moeten laten meespelen, want daar komt het niet op aan. Het komt slechts aan wat besloten ligt in de grote wetmatigheden van het mensdom. Wie zich tegen het noodzakelijke zou uitspreken, zou niets bereiken. Zich daartegen uitspreken betekent dat er hindernissen worden opgesteld’. (Heijder p. 11, geciteerd uit Moerland pp. 18-19, die hier overigens overduidelijk niet citeerde, maar parafraseerde, dus ook die kritiek van Heijder was onterecht). Maar  de beruchte bovenstaande passages, wat mij betreft zo’n beetje de ernstigste passages uit het gehele oeuvre van Steiner (cit. 99 t/m 104) waren door Heijder net ‘weggeknipt’. Leuk bedacht, maar wellicht werkt het alleen voor degenen die het origineel niet gelezen hebben. Iedereen die de originele tekst van Die Mission heeft gelezen zou dit hebben doorzien. Ik geef dus twee volledige voordrachten weer, waaruit niets is weggelaten en geef in die tekst de citaten van de Commissie van Baarda met weer. De inleiding van Heijders publicatie is overigens hier te lezen: http://www.geocities.com/johngrail2002/Nationaal-socialisme.html?1013279934470

Mijn bespreking van deze tekst van Heijder, waarin ik alles gedetailleerd uitleg is hier te lezen: https://fhs1973.wordpress.com/2008/09/22/antroposofie-ii-een-repliek/. Voor degenen die precies willen weten welke uitsnede Heijder gebruikte (uit de vierde voordracht, op de pagina’s hierna terug te vinden), deze ging van ‘Dies hängt alles mit dem geistigen Gang der Entwickelung zusammen…’, tot ‘Wenn man den Boden, auf dem man steht, erkennt bis zur Insel- und Halbinselbildung, dann wird man fühlen, welche Empfindung einen überkommen muß, wenn man im Sinne der Menschheitsentwickelung wirken will’,  dus van precies vijf alinea’s na citaat 104, tot het begin van citaat 105. Een lang stuk ‘onschuldige’ tekst waarvan ook de van Baarda-commissie het niet nodig vond om iets op te nemen, al slaat die opmerking over de wetmatigheden wel degelijk terug op de bovenstaand uiteen gezette rassentheorieën, waaronder de meest drastische, nl. het droeve lot van de indianen. Overigens is Jeurissen er wel vanuit gegaan dat Moerland letterlijk citeerde, ‘Uit de Vrije School geklapt’, p. 18 (http://www.antroposofia.be/wordpress/uit-de-vrije-school-geklapt.pdf )

[26] Die Mission einzelner Volksseelen is in zijn geheel na te lezen op internet http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_121.htm Zelf heb ik ook gebruik gemaakt van de papieren versie, uitgave Nachlassverwaltung, Dornach, 1950. Deze bespreking is oorspronkelijk verschenen op racisme-debat http://www.antroposofia.be/steinerscholen/Onderzoek/rassenleer.pdf

[27] Die Mission (Nachlassverwaltung, 1950), pp. 69-88

[28] De citaten worden naar nummer (kort) behandeld in het van Baarda-rapport op pp. 360-377. Elders worden de citaten uitgebreid besproken en toegelicht, gerangschikt naar thematiek. In het rapport zelf wordt, heel praktisch, pas in de conclusies vermeld welke citaten in welke categorie terecht zijn gekomen en dan slechts naar citaatnummer, op p. 675.

[29] Dieter Brüll, ‘De Nieuwe reactionairen, met een bijzondere aandacht voor het verschijnsel Zondergeld’, Driegonaal, 1986, no. 1

[30]Willem Frederik Veltman, Van je ras, ras, ras, rijdt de koning door de plas; een rechtzetting, VOK Cahiers nr. 19, Vereniging voor Vrije Opvoedkunst, Den Haag, 1997 (tweede herziene druk), p. 34. Zie voor mijn bespreking van dit werkje van dhr Veltman https://fhs1973.wordpress.com/2008/09/22/antroposofie-ii-een-repliek/

[31] Hoe dichter bij het draaipunt in de aarde-evolutie (de geboorte van Christus) hoe meer samengepakt en compacter de duur van een Epoche/tijdperk. Hoe verder voor die gebeurtenis of daarna, hoe langer de tijdperken duren. De tijdvakken verlopen dus niet regelmatig, maar via een curve. Het precieze schema zal later worden behandeld.

[32] Helmut Zander, Anthroposophie in Deutschland; Theosophische Weltanschauung und gesellschaftliche Praxis 1884-1945, Göttingen, 2007, p.665 (citaat aangeleverd door Andreas lichte op ´racismedebat, http://antroposofie.wordpress.com/2008/10/30/racismedebat/#comment-1448

[33] In Antroposofie ter discussie, p. 42

[34] Eindrapport, p. 113-115

[35] Antroposofie ter discussie, p. 43-44

[36] Hans Peter van Manen in Antroposofie ter discussie, p.. 54

[37] Steiner, Vom Leben des Menschen und der Erde, , p. 55

[38] Eindrapport, pp. 383-384

[39] Cultuur van het hart, interview met Bernard Lievegoed door Jelle van der Meulen, oorspronkelijk in Jonas in 1980, opnieuw geplaatsts in de Brug,  http://users.telenet.be/antroposofie/diabasis/b29bl.htm

[40] Jan Willem de Groot, Kosmisch racisme; over racistische elementen in de antroposofie, Skript, zomer 1996 http://www.stelling.nl/simpos/antro1.htm

[41] Als Steiner het over Boeddha en Zarathustra heeft doelt hij meestal niet op historische Prins Siddharta Gautama Buddha (566-486 v.Chr.), de grondlegger van het Boeddhisme, of Zoroaster/Zarathustra (rond 600 v. Chr., dus de laatste was er waarschijnlijk iets eerder!), de grondlegger van het Avestisch Mazdaïsme of Zoroastrisme. Steiner verkondigde op basis van zijn ‘geesteswetenschappelijke inzichten’, dat deze waarschijnlijk werkelijk bestaande personen incarnaties waren van respectievelijk ‘de Boeddha’, levend gedurende de ‘Oer-Indische Cultuurperiode’ (7200 – 5100 v. Chr., antroposofische tijdrekening) of ‘de Zarathustra’, levend gedurende de Oud-Perzische cultuurperiode (5100 – 2900 v. Chr., antroposofische tijdrekening), ‘grote ingewijden’, die volgens de antroposofie de werkelijke grondleggers zouden zijn van hun religieuze of spirituele traditie. Overigens denk ik, maar dat is slechts mijn vermoeden, dat Steiner met ‘Zarathas’ de historische Zarathustra bedoelt, maar normaal gesproken gaat het dus over iemand uit een heel ver, door Steiner geconstrueerd, mythisch verleden. Het is overigens zo dat op vrije scholen in het geschiedenisonderwijs slechts  de antroposofische versie van de oudheid wordt gedoceerd (beginnend bij Atlantis!) en niet de ‘normale geschiedenis’ van de oudheid. Ik baseer mij op eigen ervaring en op JD Immelman en PHB van Hoek, Hoe vrij is de Vrije School?; een analyse van de antroposofische pedagogiek, 1983, pp. 41-43. Voor het chronologische verloop van deze ‘geschiedenis’ verwijs ik naar een recent schema, afkomstig van een Duitse vrije school, dat laat zien dat er, de afgelopen vijfentwintig jaar althans, niet veel is veranderd (aangeleverd door Andreas Lichte op ‘racismedebat’,  http://antroposofie.wordpress.com/2008/10/30/racismedebat/#comment-851)

[42] Steiner verwijst hier naar zijn lezing in München op 31/08/1909 (in GA 113): ‘Er moest een mysteriewijsheid in het leven geroepen worden. De mensen die vanuit het oude Atlantis naar Europa en verder gelegen gebieden getrokken waren, hadden een grote schat aan wijsheid meegebracht. In het oude Atlantis waren de meeste mensen instinctief helderziend, zij konden binnenschouwen in de gebieden van het geestelijke. Deze helderziendheid kon zich niet verder ontwikkelen, zij moest zich terugtrekken bij enkele persoonlijkheden uit het Westen. Zij werd daar geleid door een wezen dat ondertussen in diepe verborgenheid leefde… [dit wezen] bewaarde wat uit het oude Atlantis kon meegebracht worden, het bewaarde dit voor latere tijden. Deze hoge geïnitieerde, deze behoeder van de oeroude Atlantische wijsheid, …kan men Skythianos noemen, zoals dat in de vroege middeleeuwen gebruikelijk was. En degene die het wezen van de Europese mysteriën kent, blikt omhoog naar één van de hoogste ingewijden op aarde, wanneer de naam Skythianos genoemd wordt.’ Citaat afkomstig uit het Belgische antroposofische (internet) tijdschrift de Brug (http://users.telenet.be/antroposofie/vanaf40/b45geweten.htm )

[43] Rudolf Steiner, ‘De Volkeren van Europa; de opdracht van de afzonderlijke volkszielen en de samenhang met de germaans-noordse mythologie’ (meest recente vertaling van GA 121), Pentagon, Amsterdam, 2006, p. 161

[44] Op de kwestie waarom de oude religie van Perzië/Iran zo’n belangrijke rol speelt in de antroposofie en wat de relatie is met het begrip ‘Ariër’ zal ik terugkomen in de bespreking van hoe Steiner tegen het ‘blanke ras’ aankeek.

[45]  7.5 ‘Steiners ‘rasbegrip’ zoals dat ontwikkeld wordt in 1910 in de voordrachtencyclus Die Mission einzelner Volksseelen’,  Eindrapport, pp 240-247

[46] Eindrapport, pp. 240-241

[47] Dit breng ik overigens niet in verband met de strijd tussen de Hutu’s en de Tutsi’s van de jaren negentig, geen enkel misverstand. Dat zijn oorspronkelijk niet eens verschillende volkeren, maar maatschappelijke klassen, waarvan de hegemonie van de een door de ander werd betwist. Beide behoren overigens tot de Watutsi’s. Vergelijkbaar met de onderlinge strijd van de Servo-Kroaten, een taal en eigenlijk een volk of etnische groep, maar met verschillende religieuze tradities, waarbij de een om de beurt de ander domineerde, of tegen elkaar werden uitgespeeld door omringende grootmachten. De Rooms-katholieke Kroaten veelal door het Habsburgse Oostenrijk-Hongarije, de orthodoxe Serviërs door het Tsaristische Rusland en de Bosnische moslims door het Osmaanse Rijk, die allen hun eigen belangen op de Balkan hadden en streefden naar uitbreiding van hun hegemonie. (lit. Mark Mazower, De Balkan; een geschiedenis, de Bezige Bij, 2002)

[48] Helena P. Blavatsky, ‘The Secret Doctrine; Part II ‘Antropogenesis’, Londen, 1888, Vol II, p. 433 (digitale versie: http://www.theosociety.org/pasadena/sd/sd2-3-09.htm )

[49] Eindrapport, pp. 242-243

[50] Idem, p. 243

[51] Idem p. 244

[52] Idem, p. 245

[53] Idem, p. 246

[54] Maarten Ploeger verwoordde het  Antroposofie ter discussie (1985), in de beste traditie van Hans Teeuwen, als volgt: ‘Iedereen die zich op de hoogte stelt van de levensomstandigheden van bijvoorbeeld de Derde-Wereldburgers, weet dat het behoren tot een bepaald ras niet zonder gevolgen is. Maar het is al een taboe geworden daar anders over te spreken dan in puur economische-materiële zin. De oorzaak daarvan moet worden gezocht in de wijd verbreide opvatting dat iedereen zich in principe op dezelfde wijze kan ontplooien, mits de milieufactoren als opvoeding, onderwijs en materiële welvaart over de hele wereld volledig wordt gelijkgeschakeld. Dit geldt gelijkelijk voor twee Nederlanders, als voor een zwarte en een blanke. Een vergelijkbare opvatting kan worden gevonden in het radicale feminisme: corrigeer met alle kracht het foute denkbeeld dat de vrouw qua menselijke mogelijkheden verschillend zou zijn van de man (de ideologie van ‘het kleine verschil’, dat is verschil in louter voortplantingsfunctie)’ (p. 37-38). ‘Het ontkennen van rasverschillen, is een vorm van struisvogelpolitiek’, aldus Ploeger. Zie voor mijn ietwat strenge bespreking van deze bijdrage van Ploeger: https://fhs1973.wordpress.com/2008/09/22/antroposofie-ii-een-repliek/

[55] Zie deze bijdrage op racisme-debat, waarin de indianen worden omschreven als een ‘ziek ras’: http://www.antroposofia.be/steinerscholen/Onderzoek/alex.hemme.bijdrage.racismediscussie26.01.2009.pdf. Zie ook weer Maarten Ploeger en voor het nodige commentaar en de broodnodige feitelijke correcties op de  te berde gebrachte historische onjuistheden, wederom mijn bespreking van Ploegers bijdrage, https://fhs1973.wordpress.com/2008/09/22/antroposofie-ii-een-repliek/

[56] Eindrapport, p. 122

[57] Hans Peter van Manen, ‘Rudolf Steiners visie op rassen en volken’, in Antroposofie ter discussie (Zeist, 1985), p. 52

[58] Uit de vijfde voordracht (tweede helft een na laatste alinea): http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_121_05.htm

[59] Eindrapport, p. 370

[60] Hans Peter van Manen, ‘Rudolf Steiners visie op rassen en volken’, in Antroposofie ter discussie, p. 51

[61] Idem, p. 247

[62] Beide werken zijn online te vinden: Aus der Akasha-Chronik; Gesammelte Artikel aus der Zeitschrift „Lucifer-Gnosis” 1904/05. (http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011.htm) en Die Geheimwissenschaft im Umriß (http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_013.htm)

[63] Tabula Smaragdina, zie deze informatieve site http://www.agatentafelen.nl/tafelen/hermes.html

[64] In bepaalde gevallen is de neiging tot teleologische geschiedschrijving zo dwamgmatig, dat het eigenlijk hilarisch is. Ook de biografie van Rudolf Steiner, de geschiedenis van de antroposofische beweging en zelfs de geschiedenis van de vrije school in Nederland, verloop langs kosmische wetmatigheden. Ik heb hier twee leuke voorbeelden. Let vooral op de dwangmatige neiging om alles in cycli van 33 jaar te zien, precies de leeftijd van Christus, http://users.telenet.be/antroposofie/diabasis/b15klett.htm (over de geschiedenis van de antroposofische beweging) en http://www.antrovista.com/artikelen/ingezonden/heldens-eerstevrijeschool.pdf (over de geschiedenis van de vrije school. Lees overigens zeker noot 14, over de geschiedenis van de ‘racisme-kwestie’)

[65] Zie http://users.telenet.be/antroposofie/vanaf40/b52a.htm

[66] Zie Rudolf Steiner, Die Geheimwissenschaft im Umriß, het hoofdtuk ‘Gegenwart und Zukunft der Welt- und Menschheits-Enwickelung’, (GA 13, 1909) http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_013_06.htm#_Toc14861976

[67] Bron: http://wiki.anthroposophie.net/Rassen

[68] Tekst te vinden onder http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_02.htm#_Toc17205762 en http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_03.htm#_Toc17205763

[69] Geciteerd uit het eindrapport, p. 119

[70] Bram Moerland is filosoof en gespecialiseerd in het gnosticisme en en het vroeg-Christelijke denken, waarover hij veel heeft gepubliceerd. In  1989 publiceerde hij het boekje/brochure Rassenleer met charisma waarin hij de rassenleer van Rudolf Steiner en Helena Blavatsky aan de kaak stelde. Itt Evert van der Tuin en Gjalt Zondergeld (en Agust de Roode, die aan een publicatie had bijgedragen) stelt hij niet dat de rassenleer van de antroposofie dicht bij het nationaal socialisme staat, maar ontstaan is door een negentiende eeuwse abberatie van het gnostische denken, waarvan de reïncarnatie-theorie (die dus ook in het vroeg-Christelijke denken voorkwam) is vermengd met modieuze negentiende eeuwse rassenleer en Europese superioriteitswaan. En zijn boekje is vanzelfsprekend een aanklacht tegen het feit dat deze achterhaalde opvattingen door hedendaagse antroposofen kritiekloos worden nagevolgd en verdedigd. Itt de eerdere publicaties van Zondergeld en van der Tuin (niet hun latere, waar ik het wel mee eens ben), heb ik me in Moerlands verhaal altijd goed kunnen herkennen. Het staat in ieder geval, van alle voorgaande critici, het dichst bij hoe ik tegenover deze materie sta.

[71] Hier doelt Moerland op het oorspronkelijke verhaal van Atlantis, zoals wij dat van Plato kennen.

[72] Bram Moerland beschrijft hier een klassiek geval van ‘Oriëntalisme’, zoals dat door de Palestijnse/Amerikaanse literatuurwetenschapper Edward Said (1935-2003) is omschreven, oftewel een ‘westerse projectie op iets dat typisch oosters zou zijn’. Vaak zijn dit soort beelden opgebouwd uit clichés en zeggen zij meer iets over de westerse perceptie, dan over de oosterse realiteit. Said beschreef dit verschijnsel uitvoerig in zijn magnum opus Orientalism (1978) en zijn tweede klassieker Culture and Imperialism (1990). De ironie wil dat er in het van Baarda-rapport meermalen naar de laatste titel wordt verwezen, om duidelijk te maken hoe niet uniek en zelfs gematigd Rudolf Steiner was, in zijn toepassing van etnische stereotyperingen. Volgens Said heeft het oriëntalisme namelijk meer gezichten: aan de ene kant exotische dweepzucht (die weinig met de werkelijkheid te maken heeft) en aan de andere kant bevestiging van de eigen (rationele) superioriteit als rechtvaardiging om de ander te kunnen overheersen/koloniseren. Toch zou ik erg benieuwd zijn geweest naar wat Edward Said zelf  zou hebben gevonden van het feit dat zijn werk is ingezet om de antroposofie van racisme vrij te pleiten. Zie voor een inleiding op Saids gedachtegoed van mijn hand (fragment van mijn scriptie): https://fhs1973.wordpress.com/2008/05/11/edward-said-orientalism-en-de-kritiek-van-kanan-makiya/

[73] Moerland, ‘Rassenleer met charisma’, pp. 7-9

[74] idem, pp. 9-10 Zie overigens ook een wat ironische samenvatting van de Geheime Leer door Rene Zwaap in de Groene Amsterdammer van 28 februari 1996, in een bericht van mij op racisme-debat (samen met het complete artikel van Sjoerd de Jong uit NRC Handelsblad, dat daarvoor integraal is weergegeven) http://antroposofie.wordpress.com/2008/10/30/racismedebat/#comment-604

[75] Eindrapport 622-624 Verder heeft de commissie ongeveer dezelfde kritiek als Walter Heijder over het geval van de samenvoeging van twee ciaten uit Die Mission. Daarvoor verwijs ik naar noot 18.

[76] Het aardige is ook dat bepaalde hedendaagse New Agers dit soort vreemde opvattingen hebben verkondigd. Zie bijvoorbeeld het beruchte kruidenvrouwtje Melly Uyldert, ernstig in opspraak geraakt wegens het ‘Karmisch goedpraten van de Holocaust’. Zij is een groot voorstander van het preventief aborteren van kinderen die verwekt zijn middels een al te ‘lust bevredigende’ ervaren conceptie en daardoor gehandicapt zouden zijn. Ook het inmiddels roemruchte antroposofische tijdschrift de Brug kan er wat van. Hoewel ze daar weer tegen abortus zijn (‘voor abortus en tegen de doodstraf, hoe kan dat?’), staat het vol met fulminades tegen de alom aanwezige decadentie en de ‘op lust gerichte tijdgeest’. Homoseksuelen wacht een gruwelijk lot, daar zij half geïncarneerde mannen zijn met een zwak astraal lichaam, die zich daarom verlustigen aan de ‘oersterke etherlichamen van de ploeterende boeren op het platteland’. Kan ik me als homoseksueel ervaringsdeskundige, die is opgegroeid op het platteland niet echt in herkennen (de stad is op dat gebied veel leuker, maar misschien val ik niet op ‘etherlichamen’, zijn mij ‘te vluchtig’ en hebben gewoon te weinig substantie, zelfs als ze ‘oersterk’ zijn), maar het geeft wel een beetje de krampachtige mentaliteit weer van de diverse zingevingzoekers, die zich zo verheven en diepzinnig op het hogere en geestelijke richten en in de antroposofie, theosofie of sommige richtingen van de New Age menen de juiste weg te hebben gevonden. Overigens geldt dat in de Brug ook voor mensen met een handicap. Of rekent men homoseksualiteit tot die categorie? Als we Lieven Debrouwere moeten, geloven, met wie ik ook in discussie ben gegaan op ‘racisme-debat’, blijkbaar wel, zie http://users.telenet.be/antroposofie/vanaf40/b49hyper.htm . ‘Homo’s lijden pijn omdat ze anders zijn’. Dit zei hij overigens naar aanleiding van een ingezonden brief, die ging over een eerder artikel uit de Brug, waar men weer eens gezellig over de schreef was gegaan met het beledigen van een heleboel minderheden, waaronder ook homo’s.

Zie ook een artikel van de antroposofische arts LFC Mees, die doodleuk beweert dat er een oorzakelijk verband is tussen de toename van het aantal abortussen en de zogenaamde toename van het verschijnsel homoseksualiteit http://users.telenet.be/antroposofie/vanaf40/b50defhtm.htm#005.htm (net alsof het ‘vroeger’ net zo makkelijk uit de kast komen was als tegenwoordig, dus homoseksualiteit is vanzelfsprekend veel zichtbaarder geworden. En inderdaad een resultaat van de toegenomen seksuele vrijheid is ook de mogelijkheid van abortus toegenomen, maar dat wil niet zeggen dat abortus en homoseksualiteit op zich iets met elkaar te maken hebben). Ook zegt hij dat homoseksuelen per definitie ‘displaced’ zijn en vrouwelijke trekken hebben (het bekende cliché, waar hij alleen een soort esoterische onderbouwing voor geeft).

Maar wat betreft mensen met een ‘andere handicap’, in een ander artikel staat dat er iemand voor zijn 35^e sterven omdat die stotterde en scheelzag en desalniettemin toch ‘de hoogmoedigheid bezat om niet als een gewone aardemens verder te leven’ http://users.telenet.be/antroposofie/vanaf40/b50defhtm.htm#003. Dus homo’s zijn niet de enige ‘gehandicapten’ die in de Brug beledigd worden.  Dat ten dode te zijn opgeschreven vanwege stotteren en scheelzien staat langzamerhand wel een beetje ver af van Steiners ‘heilpedagogische inzichten’, die in regel niet bedoeld zijn om zo bloederig af te lopen. Kortom de Brug is echt een aanrader, zie de ‘inhoudstafel’ http://users.telenet.be/antroposofie/diabasis/inhaztot.html

[77] Moerland, p. 13

[78] http://www.theosociety.org/pasadena/sd/sd2-3-09.htm

[79]  Sjoerd de Jong, Een vrouw van grote lijnen, ‘NRC Handelsblad’, 23 maart 1996, http://www.nrc.nl/W2/Lab/HAL11/011.html

[80] Dieter Brull, De nieuwe reactionairen; met een bijzondere aandacht voor het verschijnsel Zondergeld, Driegonaal, 1986, nr. 1 (geciteerd uit de extra editie (anti)racisme versus anthroposofie; een bijdrage tot oordeelsvorming, maart 1996). Dieter Brüll spreekt zelfs van ‘de voor Christelijke tijd (daarna hebben in de zienswijze van Steiner rassenverschillen hun betekenis verloren)’. Laat ik het duidelijk zeggen: dit is dus apert onjuist, een volstrekte slag in de lucht. Toch is dit artikel van Brüll bijna heilig in sommige kringen, vooral bij de rechtzinnige antroposofen die zelfs het van Baarda-rapport afwijzen.

[81] Zie de bijdragen van Jan Luiten, redacteur van het Nederlandse antroposofische tijdschrift Driegonaal, op ‘racisme-debat’ http://antroposofie.wordpress.com/2008/10/30/racismedebat/#comment-265 en http://antroposofie.wordpress.com/2008/10/30/racismedebat/#comment-633

[82] Moerland, p. 17

[83] Zie http://www.antroposofie.nl/nieuwspag/nieuws/1190545459/bestand en http://www.goetheanum.org/fileadmin/wochenschrift/awe/W200707.pdf. waar Bodo von Plato en Robin Schmidt in discussie gaan over het nieuwe werk van Helmut Zander.

[84] In het recente verleden (alhoewel, inmiddels weer zo’n tien jaar terug), toen ik heel langzaam twijfels begon te krijgen bij dit gedachtegoed, is mij door meerdere sympathisanten van de antroposofie en theosofie in mijn persoonlijke omgeving (waaronder een paar zeer onderlegde) met klem verzekerd dat ik wortelrassen niet moest verwarren met gewone mensenrassen. Maar wat als zelfs het van Baarda-rapport hierin voorzichtig gaat schuiven? Terwijl er daar wordt beweerd dat er ‘géén sprake is van rassenleer’. Maar als je de leer van de wortelrassen in verband gaat brengen met mensenrassen is het einde echt zoek.

[85] Eindrapport, p. 233

[86] In mijn tweede antroposofie artikel, de repliek op Paul Heldens, https://fhs1973.wordpress.com/2008/09/22/antroposofie-ii-een-repliek/

[87] In de Brug staat een artikel met de fantastische titel ‘Waarom geen Chinese cultuurperiode?’ http://users.telenet.be/antroposofie/diabasis/b18chincul.htm Voor iedereen die niet bekend is met de antroposofie, maar wel enige werkelijke kennis heeft van de wereldgeschiedenis, is deze titel alleen al volstrekt surrealistisch. De inhoud van dat artikel is dat trouwens ook (een klein exposé van het tamelijk griezelige gedachtegoed van de antroposoof Sigismind von Gleich) en zal hier nog zeker later ter sprake komen. Maar alleen al die titel legt, wellicht onbedoeld, op een pijnlijke manier het ‘aryo-centrische’ denken van Rudolf Steiner bloot.

[88] Zie noot 70.

[89] Duitse tekst online: http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_01.htm#_Toc17205760

[90] Steiner heeft de term Akasha overgenomen van Helena Blavatsky. In het nawoord van de Nederlandse Pentagonvertaling uit 2004 licht Iwao Tkahashi het als volgt toe: ‘Het woord ‘Akasha’ stamt van het Pali-woord ‘akasa’, respectievelijk van het Sanskriet-woord ‘Akasha’ en het betekent oorspronkelijk ‘ruimte’. Hij vermeldt vervolgens dat dit begrip door Helena Blavatsky in het westen is geïntroduceerd. Zij gebruikte deze term ook in de Geheime Leer. Het kan het beste worden beschouwd als een soort geestelijk wereldgeheugen, waarin alles wat is gebeurd en zal komen is opgeslagen. Volgens Takashashi was het Rudolf Steiner die slechts echt in de ‘Akasha’ kon schouwen (uiteraard!). De daarin opgeslagen gegevens vormen de ‘Akasha-kroniek’. Een soort virtueel wereldgeheugen dus. Takashashi spreekt in deze zelfs van een antro-kosmosofie, een ‘mens-kosmos weten of leer’ dus (weet er even geen mooi synoniem voor te vinden), pp. 223-226. Maar als dit woord uit het Pali of het Hindi afkomstig is, lijkt het mij uitgesloten dat het in een ‘gnostische traditie’ staat, zoals Steiner beweert.

[91] Dit is nog een discussiepunt geweest op ‘racisme-debat’, te lezen vanaf http://antroposofie.wordpress.com/2008/10/30/racismedebat/#comment-925. Juist enkelen van de ‘antroposofische partij’ bepleitten een soort postmodern subjectivisme of waarheidsrelativisme, ter verdediging van Steiners geesteswetenschap. Terecht is er op een gegeven moment op gewezen (door iemand anders uit antroposofische hoek) dat Steiner van waarheidsrelativisme niets moest hebben, zoals uiteen gezet in Filosofie der Vrijheid (GA 4). Hij noemt hier het positivisme of de empirie het ‘naïef realisme’, dat hij afzet tegen het ‘kritisch idealisme’ (waarheidsrelativisme, dat hij uiteindelijk verwerpt). Steiner: ‘Außerdem enthält die ganze Schlußfolgerung einen Sprung. Ich bin in der Lage, die Vorgänge in meinem Organismus bis zu den Prozessen in meinem Gehirne zu verfolgen, wenn auch meine Annahmen immer hypothetischer werden, je mehr ich mich den zentralen Vorgängen des Gehirn es nähere. Der Weg der äußeren Beobachtung hört mit demVorgange in meinem Gehirne auf, und zwar mit jenem, den ich wahrnehmen würde, wenn ich mit physikalischen, chemischen usw. Hilfsmitteln und Methoden das Gehirn behandeln könnte. Der Weg der inneren Beobachtung fängt mit der Empfindung an und reicht bis zum Aufbau der Dinge aus dem Empfindungsmaterial. Beim Übergang von dem Hirnprozeß zur Empfindung ist der Beobachtungsweg unterbrochen.

Die charakterisierte Denkart, die sich im Gegensatz zum Standpunkte des naiven Bewußtseins, den sie naiven Realismus nennt, als kritischen Idealismus bezeichnet, macht den Fehler, daß sie die eine Wahrnehmung als Vorstellung charakterisiert, aber die andere gerade in dem Sinne hinnimmt, wie es der von ihr scheinbar widerlegte naiveRealismus tut. Sie will den Vorstellungscharakter der Wahrnehmungen beweisen, indem sie in naiver Weise die Wahrnehmungen am eigenen Organismus als objektiv gültige Tatsachen hinnimmt und zu alledem noch übersieht, daß sie zwei Beobachtungsgebiete durcheinander wirft, zwischen denen sie keine Vermittlung finden kann.

Der kritische Idealismus kann den naiven Realismus nur widerlegen, wenn er selbst in naiv-realistischer Weise seinen eigenen Organismus als objektiv existierend annimmt. In demselben Augenblicke, wo er sich der vollständigen Gleichartigkeit der Wahrnehmungen am eigenen Organismus mit den vom naiven Realismus als objektiv existierend angenommenen Wahrnehmungen bewußt wird, kann er sich nicht mehr auf die ersteren als auf eine sichere Grundlage stützen. Er müßte auch seine subjektive Organisation als bloßen Vorstellungskomplex ansehen. Damit geht aber die Möglichkeit verloren, den Inhalt der wahrgenommenen Welt durch die geistige Organisation bewirkt zu denken. Man müßte annehmen, daß die Vorstellung «Farbe» nur eine Modifikation der Vorstellung «Auge» sei. Der sogenannte kritische Idealismus kann nicht bewiesen werden, ohne eine Anleihe beim naiven Realismus zu machen. Der letztere wird nur dadurch widerlegt, daß man dessen eigene Voraussetzungen auf einem anderen Gebiete ungeprüft gelten läßt.

Soviel ist hieraus gewiß: durch Untersuchungen innerhalb des Wahrnehmungsgebietes kann der kritische Idealismus nicht bewiesen, somit die Wahrnehmung ihres objektiven Charakters nicht entkleidet werden.

Noch weniger aber darf der Satz: «Die wahrgenommene Welt ist meine Vorstellung» als durch sich selbst einleuchtend und keines Beweises bedürftig hingestellt werden. Schopenhauer beginnt sein Hauptwerk «Die Welt als Wille und Vorstellung» mit den Worten: «Die Welt ist meine Vorstellung: – dies ist die Wahrheit, welche in Beziehung auf jedes lebende und erkennende Wesen gilt; wiewohl der Mensch allein sie in das reflektierte abstrakte Bewußtsein bringen kann: und tut er dies wirklich, so ist die philosophische Besonnenheit bei ihm eingetreten. Es wird ihm dann deutlich und gewiß, daß er keine Sonne kennt und keine Erde; sondern immer nur ein Auge, das eine Sonne sieht, eine Hand, die eine Erde fühlt; daß die Welt, welche ihn umgibt, nur als Vorstellung da ist, das heißt durchweg nur in Beziehung auf ein Anderes, das Vorstehende, welches er selbst ist. – Wenn irgend eine Wahrheit a priori ausgesprochen werden kann, so ist es diese: denn sie ist die Aussage derjenigen Form aller möglichen und erdenklichen Erfahrung, welche allgemeiner als alle andern, als Zeit, Raum und Kausalität ist: denn alle diese setzen jene eben schon voraus . . . » Der ganze Satz scheitert an dem oben bereits von mir angeführten Umstande, daß das Auge und die Hand nicht weniger Wahrnehmungen sind als die Sonne und die Erde. Und man könnte im Sinne Schopenhauers und mit Anlehnung an seine Ausdrucksweise seinen Sätzen entgegenhalten: Mein Auge, das die Sonne sieht, und meine Hand, die die Erde fühlt, sind meine Vorstellungen gerade so wie die Sonne und die Erde selbst. Daß ich damit aber den Satz wieder aufhebe, ist ohne weiteres klar. Denn nur mein wirkliches Auge und meine wirkliche Hand könnten die Vorstellungen Sonne und Erde als ihre Modifikationen an sich haben, nicht aber meine Vorstellungen Auge und Hand. Nur von diesen aber darf der kritische Idealismus sprechen.

Der kritische Idealismus ist völlig ungeeignet, eine Ansicht über das Verhältnis von Wahrnehmung und Vorstellung zu gewinnen. Die auf Seite 67 f. angedeutete Scheidung dessen, was an der Wahrnehmung während des Wahrnehmens geschieht und was an ihr schon sein muß, bevor sie wahrgenommen wird, kann er nicht vornehmen. Dazu muß also ein anderer Weg eingeschlagen werden’, pp. 75-78 (digitale versie, Hoofdstuk 4, ‘Die Welt als Wahrnehmung’, http://www.anthroposophy.com/Steinerwerke/GA4-4.html) .

[92] Te lezen op: http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_02.htm#_Toc17205762

[93] idem

[94] Zie het verhelderende artikel uit de Brug ‘De elite van Atlantis’, waar een parallel wordt getrokken met de antroposofen van nu. Het slot wil ik de lezer niet onthouden: ‘Ook vandaag klinkt die roep niet voor wie aan de spits van onze cultuur staat. De plaats die vroeger de atlantische helderzienden en magiërs ingenomen hadden, en die voorbestemd waren om uit te sterven met hun cultuur als het ware, diezelfde plaats nemen nu de mensen in die aan de spits van de geleerdheid en het uiterlijke industriële leven staan, de grote uitvinders en ontdekkers van de tegenwoordige tijd. Hoeveel ze ook presteren, ze nemen dezelfde plaats in. Ze zien met verachting neer op diegenen die iets beginnen te voelen van het spirituele leven dat gaat komen. Dit bewustzijn moet de mens zich in de ziel planten die vandaag wil gesterkt worden in zijn arbeid in de antroposofische studie- en werkgroepen.
Wanneer van de kant van de huidige aanvoerders van de cultuur met verachting neergekeken wordt op die kleine groepjes, dan moet diegene die in zijn ziel vlijtig meewerkt aan de voorbereiding van een toekomstige cultuur zich voorhouden: op diegenen die nu aan de top staan met hun intellectuele kracht wordt niet gerekend. Het zijn juist diegenen die door hen veracht worden, van wie gezegd wordt dat ze niet op het niveau van de huidige tijd staan, juist deze mensen worden nu verzameld, zoals ooit de eenvoudige mensen van Atlantis verzameld werden door de leider van het Zonne-orakel,om een toekomstige cultuur voor te bereiden, om de dageraad te zijn van die cultuur, terwijl in die geleerdheid de avondschemering van de huidige cultuur moet gezien worden. Dit maar terzijde om de mensen wat moed in te spreken die de aanvallen moeten verduren en weerstaan van de kant van zij die nu aan de spits van de cultuur willen marcheren’. Te lezen onder http://users.telenet.be/antroposofie/vanaf40/b40.htm Hoewel dit woorden van Steiner zelf zijn, past deze passage geheel cultuurpessimisme van de Brug, waar slechts de antroposofen in staat zijn het tij te keren (zie hun eerder genoemde tirades tegen seksuele decadentie). Bij het samenstellen van dit nummer zat de stemming er goed in, zie bijv. deze passage uit een ander artikel uit hetzelfde nummer, direct daaronder: ‘En omdat geesteswetenschap door het meedelen van geestelijke waarheden niet moraal wil prediken maar praktische moraal wil grondvesten, zo zal zij voor de moderne mens de brug bouwen die naar de geestelijke wereld leidt. Mag zijn dat diegenen die aan de spits van de tegenwoordige cultuur staan, de leidende persoonlijkheden der industrie en der geleerdheid, de toonaangevenden, dat die lachen met deze kleine geesteswetenschappelijke verzamelinkjes en met wat daar onderzocht wordt. Laat ze denken wat ze willen ! Daar was immers ook ooit een machtige Romeinse cultuurwereld, het oude keizerlijke Rome, waarvan we nu nog de ruïnes kunnen bewonderen. Dat oude reusachtige Colosseum was de plaats waar wierook werd gebrand om de reuk van het bloed te verdringen van de christenen die door wilde dieren verscheurd waren. Dat was het oude Rome, boven in het daglicht. En beneden ? Dalen wij af in de catacomben ! Daar vinden wij de eerste aanhangers van het christendom, van het Mysterie van Golgotha, vervolgd en veracht. Daar beneden verborgen vereerden zij de Christus, daar verrichtten zij hun symbolische handelingen, daar beneden werden de eerste christelijke gemeenschappen gesticht. Ofschoon klein in aantal en veracht, toch twijfelden ze niet. Daar beneden: een kleine schare, veracht en verstoten; daar boven: een grote schare die de toon aangeeft. Enkele eeuwen later is het oude Rome niet meer, maar zij die daar beneden waren, de onderwereld a.h.w. is opgestegen. Zo zal ook de geesteswetenschap over enkele honderden jaren opstijgen boven industrie, geleerdheid en tegenwoordige mensheidsrelaties. Maar neemt u dat niet met trots op, maar in deemoed, wanneer u uw kleine verzamelinkjes vergelijkt met die van het onderaardse Rome. En als u zich voorstelt dat de tegenwoordig schitterende wetenschap verdampt zal zijn voor de geesteswetenschap, stelt u zich dat alleen maar in deemoed voor. Als u dit gevoel vanaf nu meeneemt zodat het altijd levendig in u blijft, dan zult u aan de verspreiding van de algemene mensenliefde meewerken, en dan zult u in een nieuwe cultuur opgaan’. Een prachtig vooruitzicht, die mensenliefde, als er medemensen moeten sterven omdat ze scheel zien en stotteren (zie noot 56). Maar wie weet zien deze antroposofen zichzelf wel als de eerste kiem van het volgende onder- of zelfs wortelras, dat uiteindelijk een grootse toekomst wacht als de decadente materialistische buitenwereld om hen heen is ingestort.

[95] Aus der Akasha-Chronik, ‘Unsere Atlantischen ForFahren’ (http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_02.htm#_Toc17205762)

[96] Die Mission einzelner Volsseelen, 6er Vortrag http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_121_06.htm

[97] Aus der Akasha-Chronik, ‘Unsere Atlantischen ForFahren’ (http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_02.htm#_Toc17205762 )

[98] Er is een passage in het rapport waar het tussen neus en lippen wordt uitgelegd (p. 309) als er een citaat (cit. 54) wordt toegelicht uit het zesde hoofdstuk van de Akasha-kroniek. Met die toelichting wordt deze conclusie eigenlijk geheel bevestigd, al is het wellicht onbedoeld. Ik kom nog uitgebreid te spreken over die passage.

[99] Rudolf Steiner, Vom Leben des Menschen und der Erde; über das Wesen des Christentums (1923, GA 349), Rudolf Steiner Taschenbücher aus dem Gesamtswerk, Rudolf Steiner Verlag, Dornach, 1993, p. 52

[100] Eindrapport, p. 280

[101] Eindrapport, p. 233. Steiner heeft zelf overigens een keer gezegd: “Die Menschheit mischt sich, um sich von geistigen Gesichtspunkten aus zu gruppieren. Es war eine Ungezogenheit, in der Theosophie von den Rassen so zu sprechen, als ob sie immer bleiben würden. Der Begriff der Rasse verliert schon für die nächste Zukunft, womit allerdings Tausende von Jahren gemeint sind, seinen Sinn. Das ewige Reden, daß immer in der Welt sich sieben und sieben Rassen entwickelt hätten, das ist die spekulative Ausdehnung eines Begriffes, der nur für unser Zeitalter nach rückwärts und vorwärts gilt; von der Sehergabe, vom Okkultismus ist das nie gesagt worden. Wie alles entsteht, so sind auch die Rassen entstanden, und wie alles wieder vergeht, werden auch die Rassen wieder vergehen, und jene, die immer nur von Rassen gesprochen haben, die werden sich daran gewöhnen müssen, ihre Begriffe flüssig zu machen. Das ist nur eine Bequemlichkeit! Wenn man ein wenig nur in die Zukunft blickt, gelten schon die Begriffe nicht mehr, die man in der Vergangenheit und Gegenwart angewendet hat.” (Lit.: GA 99, München, 5. Juni 1907, bron http://wiki.anthroposophie.net/Rassen ). Toch hebben wij gezien dat het theosofische rassenbegrip (wortelrassen en onderrassen) idd niet hetzelfde is als het gewone mensenras, maar dat het elkaar wel degelijk overlapt. Een blik op de bovengenoemde site, waar allerlei voorbeelden worden gegeven over wat Steiner wel onder rassen verstond, zegt al genoeg.

[102] Hoewel het begrip Ariër terecht, ook in dit geval, alle alarmbellen doet afgaan, zal ik dit begrip later nader definiëren, bij de bespreking van Steiners notie van de na-Atlantische cultuurperiodes.

[103] Helena P. Blavatsky, De Geheime Leer; de synthese van wetenschap, godsdienst en wijsbegeerte, JJ Coevreur, Den Haag 1968 (jubileumuitgave Ned. Theosofische Vereniging, Fricke vertaling), Deel II ‘Antropogenesis’,  p. 568

[104] http://www.theosociety.org/pasadena/sd/sd2-3-09.htm

[105] http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_02.htm#_Toc17205762

[106] idem

[107] Buiten de antroposofie en theosofie staat het begrip ‘Tolteken’ vooral bekend als de naam voor een precolumbiaanse beschaving uit het oude Mexico, die in het centrale gedeelte tot bloei kwam tussen ca 900 en 1200 n. Chr., de voorlopers van de Azteken dus, waarvan het rijk uiteindelijk tussen 1519 en 1521 werd vernietigd door de Spaanse conquistadores. De naam is overigens van Azteekse oorsprong.  De ruïnes van de Tolteekse hoofdstad, Tollan of Tula, liggen zo’n veertig km. ten noorden van Mexico Stad, overigens niet eens een hele grote stad in vergelijking met de hoofdstad van het voorgaande imperium, Teotihuacan, of de Azteekse hoofdstad Tenochtitlan (nu Mexico Stad). Over de Tolteken gingen altijd de meest wilde verhalen rond, waarschijnlijk door de wat opgeblazen mythen van de Azteken. Ook is de beroemde legende van Quetzalcoatl, de gevederde slang, afkomstig van de Tolteken. Nadat het Tolteekse imperium in Centraal Mexico in verval was geraakt, bloeide hun cultuur op een spectaculaire manier weer op in de noordpunt van het schiereiland Yucatan, in het Maya-gebied. De waarschijnlijke Tolteekse invasiemacht ging een culturele synthese aan met de plaatselijke Maya-cultuur en bracht uiteindelijk de Mayastad Chichen Itza tot grote bloei. De ruïnes van Chichen Itza worden tegenwoordig gerekend tot de lijst van ‘nieuwe zeven wereldwonderen’, opgesteld door de Unesco. Hoe bijzonder ook, deze precolumbiaanse cultuur had niets te maken met ‘Atlantis’. Wel zijn de Tolteken ook door anderen met Atlantis geassocieerd. Dit heeft een hele banale reden. Toen in de negentiende eeuw de resten van het oude Tula in kaart werden gebracht (door oa de Duitse ontdekkingsreiziger en wetenschapper Alexander von Humboldt en Steiner en zeker ook Helena Blavatsky zijn zonder enige twijfel bekend geweest met zijn werk) noemde men de massief stenen zuilen, gebeeldhouwd in de vorm van een soort mensfiguren, die ooit het dak van de tempel droegen op de centrale piramide, de ‘Atlanten’ (zie afb. 4). Dit is dus een negentiende-eeuwse benaming en verwijst natuurlijk naar de reus ‘Atlas’, die de wereld op zijn schouders droeg, net als deze stenen reuzen die het dak van de tempel droegen (overigens was het slechts een naam, ook toen geloofde geen serieuze wetenschapper dat deze figuren Atlas moesten voorstellen, want die mythe kwam weer uit het oude Griekenland). Daarna heeft echter een hele sloot pseudowetenschappers die mythische Tolteken (zoals we ze kennen uit de Azteekse overleveringen) tot uit ten treuren geassocieerd met ‘Atlantis’ (oa Berlitz en dan echt alleen vanwege de naam ‘Atlanten’), hoewel Erich von Däniken in hun ‘helmen’ (meer kronen of hoofdtooien) de uitrusting van kosmonauten meende te herkennen en deze ‘Atlanten’ identificeerde als ‘aliens’. Ook New Age schrijver Carlos Castaneda (van Don Juan) heeft de meest spectaculaire dingen beweerd naar aanleding van deze standbeelden/zuilen. Maar het wilde gespeculeer over de ‘Tolteken’ was al in de negentiende eeuw begonnen en Rudolf Steiner en Helena Blavatsky deden daar dus vrolijk aan mee. Toch zijn deze Atlanten, hoe spectaculair en mysterieus ze ook zijn (en mooi zijn ze zeker, dus het is hoe dan ook een artistiek hoogtepunt) op zijn vroegst uit 900 n. Chr., dus uit een tijd dat er, net als nu, van dat hele ‘Atlantis’ geen spoor (meer) te bekennen was.

[108]  http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_02.htm#_Toc17205762

[109] http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_02.htm#_Toc17205762

[110] http://users.telenet.be/antroposofie/vanaf40/b40.htm (zie ook noot 71)

[111] Zie ‘Luciferisch verleden/Ahrimanische toekomst’ (over ‘joden die evengoed hun rasgenoten verraden als het ze uitkomt’): http://users.telenet.be/antroposofie/vanaf40/b45.htm, ‘Waarom verloren mensen hun geloof?’ (over ‘lelijke joden met rinkelende geldbuidels’), http://users.telenet.be/antroposofie/vanaf40/b48met/b48.htm. Zie wederom ‘Waarom geen Chinese cultuurperiode?’ (synopsis werk Sigismund vond Gleich), waarin de vreemde relatie Oersemieten/Ariërs en Semieten wordt aangestipt. In dit stuk staat ook het nodige aan ‘antisemitische uitglijders’, dat hier later nog uitgebreid aan de orde zal komen. Maar er staat bijvoorbeeld te lezen dat de Semieten: ‘…het geldwezen en alle handelsactiviteiten misschien wel het volmaakst beheersen!’ En dit is niet vriendelijk bedoeld, http://users.telenet.be/antroposofie/diabasis/b18chincul.htm. Er is nog veel meer van dit soort antisemitisme op de site van de Brug te vinden (zie ook alle artikelen over de Holocaust, die niet zou hebben plaatsgevonden). Raadpleeg daarvoor zeker de ‘inhoudstafel’, http://users.telenet.be/antroposofie/diabasis/inhaztot.html, en bekijk dan vooral de ‘H’ van ‘Holocaust’, of de ‘I’ van ‘David Irving’. Zeker ook bij de ‘A’ van ‘Ahriman’ (die uit propagandistisch oogpunt de Holocaust ‘verzonnen’ zou hebben, om ‘de Christusimpuls uit Midden Europa uit te doven’) is eea te vinden (het ‘Ahrimanisch menstype’ gaat ook over ‘Joden’). Ik zal later nog een aantal antisemitische passages uit de Brug bespreken.

[112] http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_02.htm#_Toc17205762

[113] De echte Akkadiërs waren een van de oudste cultuurvolken van Mesopotamië (van Semitische oorsprong, itt hun voorgangers de Sumeriërs). Dit lijkt dus weer een beetje een zelfde soort verhaal als dat van de ‘Oer-Tolteken’. Als we het over het oudste bekende wetboek uit de geschiedenis hebben, dan is dat van koning Hamurabi van de Babyloniërs, een cultuur die weer na die van de Akkadiërs kwam.

[114] Wie echt wil genieten van hedendaags antroposofisch cultuurpessimisme kan ik, naast de complete site van de Brug, het opwekkende boekje van Hans Peter van Manen aanbevelen, Wanneer verwachtte Rudolf Steiner de komst van Ahriman?, Perum Boeken, 2007. Ook leuk is Sigismund von Gleich, De heilige graal en de nieuwe tijd van Christus; Antroposofische beschouwing over de toekomst van de mensheid, 1952, (1986, bewerkt door C. von Gleich, Uitgeverij Zevenster opnieuw verschenen in 1999). Het cultuurpessimisme uit de bovenstaande lectuur is van een zodanige apocalytische soort (de wereld verzuipt in pure decadentie, materialisme, nihilisme en pure lust en slechts de antroposofische spirituele impuls vormt de laatste strohalm tot redding van de gehele mensheid, mijns inziens volstrekt gratuit en daarmee zelf net zo goed ‘decadent’), dat de werken van Rudolf Steiner daarbij het toppunt van blijmoedigheid lijken. Voor de liefhebber!

[115] http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_02.htm#_Toc17205762

[116] Edward Said, Orientalism; western conceptions of the orient, Penguin Books, 1995 (originele uitgave, Routledge, 1978), pp. 300-301, zie ook noot 53.

[117] Eindrapport, p. 96, 123.

[118] In het derde hoofdstuk ‘Übergang der Vierten in die Fünfte Wurzelrasse’, in Rudolf Steiner, Aus der Akasha-Chronik, GA 11 (1908), http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_03.htm#_Toc17205763

[119] idem

[120] idem

[121] In een interview met het antroposofische tijdschrift Jonas in 1980, verklaarde de bekende Nederlandse psychiater en antroposoof Bernard Lievegoed een ‘nieuwe Mongolenstorm’ te vrezen. Deze zou worden aangestuurd door ‘demonische Marskrachten’, die eens in de 800 jaar actief worden (zie eerst de Hunnen van Atilla, later de hordes van Dzengiz Khan). In mijn eerste artikel heb ik hier al aandacht aan besteed en de parallel trok met Steiners opvatting over de werking van de planeet Mars in het bloed van het Mongoolse ras, uit de zesde voordracht uit Die Mission einzelner Volksseelen (zie cit. 113 ). Het interview met Lievegoed werd later opnieuw geplaatst in de Brug, omgeven met wat rellerige sneren, de Brug eenmaal eigen (al zou ik wel benieuwd zijn geweest, ondanks de wat vreemde opmerkingen in dit stuk, wat Lievegoed er zelf van zou hebben gevonden dat hij triomfantelijk wordt aangehaald in een blad dat uit naam van de antroposofie stelselmatig de Holocaust ontkent en hem juichend aanprijst vanwege die ‘niet politiek correcte opmerking’),  http://users.telenet.be/antroposofie/diabasis/b29bl.htm. Ik zal dit interview opnieuw bespreken in het gedeelte over Steiners visie op de Aziaten

[122] Rudolf Steiner, Vom Leben des Menschen und der Erde; über das Wesen des Christentums (1923, GA 349), p. 67

[123] Zie hiervoor Jan Willem de Groot, Kosmisch racisme; over racistische elementen in de antroposofie, oorspronkelijk verschenen in ‘Skript’, zomer 1996, http://www.stelling.nl/simpos/antro1.htm , waarin ook het verband met die andere stromingen wordt gelegd (de ariosofie en wat andere afsplitsingen). Eigenlijk was dit het eerste artikel dat ik op dit gebied las, dat ik overtuigend vond. Ik kan zelfs zeggen dat het voor mij toen het omslagpunt betekende wat betreft mijn mening, of beter ‘vermoedens’ wat betreft de antroposofie (het was voor mij toen nog te vroeg om echt een mening te vormen). Vanaf dat moment ben ik, met lange onderbrekingen, beetje bij beetje wat literatuur over dit onderwerp gaan verzamelen. Wat voor mij trouwens de doorslag gaf van mijn vermoeden dat er ‘iets’ met de antroposofie aan de hand was, was de daar aangehaalde opmerking van van Schaik over het Jodendom en het daar beschreven denken in analogieën. Dat was voor mij wel zo herkenbaar (ik herkende dit soort verhalen van vroeger en uit en in het soort uitspraken dat ik van antroposofen, of antroposofisch gezinde mensen uit mijn omgeving, gewend was), dat ik voor het eerst ging vermoeden dat de verhalen over racisme weleens bijzonder serieus moesten worden genomen. Om precies te zijn, kort daarna woonde ik een lezing bij waarin de leer van de wortelrassen ter sprake kwam. Op mijn kritische vragen/opmerkingen werd mij verzekerd dat de ‘wortelrassen’ niets met mensenrassen te maken hadden. Helemaal overtuigend vond ik het niet (al was iedereen bij die bijeenkomst volstrekt te goeder trouw, inclusief de persoon die de lezing gaf). De ontwikkelingen rond het instellen van de Commissie van Baarda, de presentatie van het rapport en de conclusie géén sprake van rassenleer, maar wel ‘zestien uitspraken’, volgde ik in de jaren erna in de Groene Amsterdammer, totdat ik besloot Steiner te gaan raadplegen, om te zien of het allemaal echt klopte.

Veel van wat de Groot beweert wordt nader toegespitst in het beknopte maar zeer degelijke artikel van Jana Husman-Kastein van de Berlijnse Humboldt universiteit. Hier wordt rassenleer van Steiner in al haar facetten vrijwel volledig in een notendop uiteen gezet. Ondanks de beknoptheid, is het op een bepaalde manier grondiger dan het hele van Baarda-rapport. De belangrijkste feiten en conclusies staan daar allemaal keurig in opgesomd, http://www.religio.de/dialog/106/29_22-29.htm

[124]  Deze voordracht zal zeker nog enige aandacht krijgen, http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_121_10.htm

[126] http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_03.htm#_Toc17205763

[127] Rudolf Steiner, De Akashakroniek; de ontwikkeling van mens en aarde, Pentagon, Amsterdam, 2004, p. 42

[128] Helena Blavatsky, The Secret Doctrin Part II Antropogenesis, ‘Stanza IX: ‘The final evolution of Man’, http://www.theosociety.org/pasadena/sd/sd2-1-10.htm

[129] Arabisch: Abu-Rahim = ‘vader van overvloedigheid’ (vader van velen), samengevoegd tot ‘Ibrahim’, letterlijke transcriptie (het Arabisch van rechts naar links):

إبراهيم   =   ‘-ā (ī)-b-r-ā-h-i-m

[130] ‘De Bijbel uit de grondtekst vertaald’, Willibrordvertaling, Katholieke Bijbelstichting, Boxtel, 1991.

[131] Zie toelichting op http://antroposofie.wordpress.com/2009/01/25/geschiedenis-atlantis/#comment-1665

[132] Zie deze informatieve site over de etymologie van het Hebreeuwse woord ‘Abraham’ http://en.wiktionary.org/wiki/Abraham#Etymology.

[133] Zie bijvoorbeeld hoe Vrij Geestesleven dit gedaan heeft. Bij de laatste uitgave van Het Evangelie van Mattheüs van 2003 hebben zij een nawoord laten schrijven door de Iranologe Christine Gruwez, die vanuit haar expertise de figuur Zoroaster toelicht en zijn religie, het ‘Avestisch Mazdaïsme’. Had geen kwaad gekund om ook dat soort mensen te raadplegen of zitting te laten nemen in de van Baarda-commissie en dan juist deskundigen zonder een antroposofische achtergrond (al heb ik geen idee in hoeverre deze Iranologe sympathiseert of affiniteit heeft met de antroposofie, ik heb namelijk het vermoeden van wel, gezien de inhoud van haar bijdrage, maar dat is in dit geval niet zo van belang). Dat had zo’n rapport veel meer gezag gegeven. Maar wellicht durfde men het risico niet aan om niet-antroposofen een oordeel te laten uitspreken of er al dan niet sprake was van rassenleer. Als de antroposofie pretendeert niet sektarisch te zijn, had zo’n commissie elke schijn van sektarisme moeten vermijden. Ik wil bijvoorbeeld niets af doen aan de competentie van Hans Peter van Manen, maar het feit dat hij in de commissie zitting had, maakt een ‘onafhankelijk onderzoek’ naar zijn eerdere niet geheel onomstreden bijdrage in Antroposofie ter discussie er niet erg geloofwaardig op. Want daar was in het verleden scherpe kritiek op geformuleerd (vooral door Zondergeld, van der Tuin en Jeurissen. Ik heb die bijdrage weer helemaal onder vuur genomen, maar dat is van veel later). Dan lijkt het me niet dat het handig is dat er de schijn wordt gewekt (ik zeg dus niet dat het zo gebeurd is) dat hij vervolgens een van de personen moet zijn om die kritiek te wegen. Dan is er namelijk géén sprake van onafhankelijkheid bij zo’n commissie, al noemt die zich te pas en te onpas ‘de onafhankelijke onderzoekscommissie’, die uitsluitend bezet werd door ‘onafhankelijke’ antroposofen.

[134] http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_03.htm#_Toc17205763

[135] idem

[136] Het idee van het ‘nieuwe ras’ van Manu, doet sterk denken aan Wotans ‘nieuwe mensheid’, wanneer hij het ‘Wälsungengeslacht’ schept. Het idee van het terugtrekken van de goden is zeer nadrukkelijk aanwezig in de laatste opera Götterdämmerung (aan het slot van het hoofdstuk over het ontstaan van het vijfde wortelras beschrijft Steiner in feite de ‘godenschemering’, een term die hij overigens letterlijk gebruikt in Die Mission einzelner Volksseelen, in de tiende voordracht). Zo zijn er veel meer parallellen, die ik hier niet allemaal ga opnoemen. Maar ook Steiner zelf heeft zich uitgebreid met Richard Wagner beziggehouden en een heleboel antroposofen na hem. Zie ook het vrij griezelige boekje Der Gral und seine Hüter, van Rudolf Meyer, predikant bij de Christengemeenschap uit 1958 (in het Nederlands verschenen als Het mysterie van de Graal; een verborgen stroming in het Christendom, Christofoor, Zeist, 1981). In dit werkje wordt er pas echt gebrald over reine en onreine rassen, Kelten die heel bijzonder zijn, maar moeten uitsterven, etc. Die Mission wordt nog een keertje dunnetjes overgedaan op Europees niveau en het bloed van Christus druipt uit alle hoeken en gaten. Ook daar wordt uitgebreid op Wagner ingegaan, vooral op de Parzifal, maar ook enigszins de Götterdämmerung. Het verband met Wagner, begrijp me overigens niet verkeerd, bedoel ik hier nu in algemene zin en in de zin van bepaalde mystieke denkbeelden, dus in dit geval niet Wagners verder nogal dubieuze opvattingen, zoals zijn beruchte antisemitisme.

[137] Jana Husmann-Kastein, Schwarz-Weiß-Konstruktionen im Rassebild Rudolf Steiners, Berliner Dialog, 29 juli, 2006, http://www.religio.de/dialog/106/29_22-29.htm

[138] The Secret Doctrine, ‘Antropogenesis’, ‘Stanza VII, Scienticfic and geological proof  of the existence of several submerged continents’, http://www.theosociety.org/pasadena/sd/sd2-3-09.htm

[139] ‘Die Lemurische Rasse’, uit Aus der Akasha-Chronik (GA 11), http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_04.htm#_Toc17205764

[140] R. Steiner, De Akasha-Kroniek (vert. Pentagon), p. 51

[141] http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_04.htm#_Toc17205764

[142] R. Steiner, De Akasha-kroniek (Pentagonuitgave), p. 62

[143] http://www.theosociety.org/pasadena/sd/sd2-3-09.htm

[144] Rudolf Steiner, Aus der Akasha-Chronik (GA 11), Hoofdstuk 16 ‘Das Leben der Erde’, http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_16.htm#_Toc17205776

[145] Eindrapport, p. 272

[146] Helmut Zander, Anthroposophie in Deutschland; Theosophische Weltanschauung und gesellschaftliche Praxis 1884-1945, Göttingen, 2007, p.665 (citaat aangeleverd door Andreas Lichte op ´racismedebat, http://antroposofie.wordpress.com/2008/10/30/racismedebat/#comment-1448

[147] http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_121_04.htm

[148] Rudolf Steiner, Aus der Akasha-Chronik (GA 11) , Hoofdstuk 10, ‘Einige Notwendige Zwischenbemerkungen’, http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_10.htm#_Toc17205770

[149] Rudolf Steiner, Aus der Akasha-Chronik (GA 11), Hoofdstuk 6 ‘Die letzten Zeiten vor der Geschlechtertrennung’, http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_06.htm#_Toc17205766, in het Eindrapport, p. 309.

[150] Eindrapport, pp. 309-310

[151] Ingestuurd stuk, te vinden onder deze link: http://antroposofie.wordpress.com/2008/10/30/racismedebat/#comment-1648

[152] Dat er tegenwoordig veel casino’s in indianenreservaten zijn is waar. Dit heeft echter alles te maken met de Indian Reorganisation Act van 1934. Hiermee ontstond er een zekere wettelijke autonomie, een onderdeel van een soort goedmaker aan de indianen tijdens de New Deal van FDR. Omdat de economische situatie niet bepaald rooskleurig is (niet in de laatste plaats veroorzaakt door discriminatie en maatschappelijk isolement), zijn er in de loop der tijd verschillende initiatieven geweest van indianen om toch een goede bron van inkomsten te verwerven in reservaatverband. Een lacune in de wet bood uitkomst. Casino’s die elders geen vergunning zouden krijgen, konden die wel krijgen op basis van de betrekkelijke reservaatautonomie. Op die manier hebben verschillende Native American Nations, die mogelijkheid aangegrepen om in ieder geval hun inkomsten zeker te stellen. Dat sommige reservaten nu gokparadijzen zijn geworden is misschien niet leuk in de ogen van bepaalde dwepers die de indianen als diep spirituele wezens zien (maar wier tijd nu wel om is), maar het is alleszins verklaarbaar en wellicht ook te billijken. Dus dat lijkt me geen reden voor ‘antroposofische krokodillentranen’.

[153] Marcel Hulspas en jan Willem Nienhuys, Tussen waarheid en waanzin; een encyclopedie der pseudo-wetenschappen, de Geus, Breda, 1998, p. 32

[154] http://users.telenet.be/antroposofie/diabasis/b18chincul.htm

[155] Zie deze bijdrage op ‘Vraagstuk’ II: http://antroposofie.wordpress.com/2008/09/10/vraagstuk/#comment-229 en deze op ‘racisme-debat’: http://antroposofie.wordpress.com/2008/10/30/racismedebat/#comment-1368

[156] Steiner in Aus der Akasha-Chronik (eerder aangehaald en besproken): ‘Aus dieser dritten Gruppe nahm der genannte Hauptführer, welchen die okkultistische Literatur als Manu bezeichnet, die Befähigtesten heraus, um aus ihnen eine neue Menschheit hervorgehen zu lassen. Diese Befähigtesten waren in der fünften Unterrasse vorhanden. Die Denkkraft der sechsten und siebenten Unterrasse war schon in einer gewissen Weise auf Abwege geraten und nicht mehr zur Weiterentwickelung geeignet. – die besten Eigenschaften der Besten mußten entwickelt werden. Das geschah, indem der Führer die Auserlesenen an einem besonderen Orte der Erde – in Innerasien – absonderte und sie vor jedem Einflusse der Zurückgebliebenen oder der auf Abwege Geratenen befreite. – die Aufgabe, die sich der Führer stellte, war, seine Schar so weit zu bringen, daß ihre Zugehörigen in der eigenen Seele, mit eigener Denkkraft die Grundsätze erfassen könnten, nach denen sie bisher auf eine von ihnen geahnte, aber nicht klar erkannte Art gelenkt worden waren. Die Menschen sollten erkennen die göttlichen Kräfte, denen sie unbewußt gefolgt waren. Bisher hatten die Götter durch ihre Boten die Menschen geführt; jetzt sollten die Menschen von diesen göttlichen Wesenheiten wissen. Sie sollten sich selbst als die ausführenden Organe der göttlichen Vorsehung ansehen lernen’. en : ‘Die große Masse selbst, bei welcher die Denkkraft in einem dumpfen Zustande war, trotzdem sie Fähigkeiten naturwüchsiger Art besaß, welche der heutigen Menschheit verlorengegangen sind’ (http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011_03.htm#_Toc17205763).

[157] In dit verband is het wel aardig om in dit verband de opmerkingen van Jan  Luiten en Paul Heldens aan mijn adres terug te halen. Jan Luiten: ‘Het artikel van Dieter Brüll zou verplichte kost moeten zijn voor de deelnemers aan deze discussie. Het is tot nu toe de beste verdediging tegen racisme aantijgingen’ (op racismedebat, http://antroposofie.wordpress.com/2008/10/30/racismedebat/#comment-1368 ). Luiten kwam later met de motivatie: Wat hier maar niet duidelijk is dat de essentie van het stuk van Dieter Brüll is dat er bij de verwijten van racisme aan Steiners adres malafide methoden werden en worden gebruikt.
Hier wordt deze fout ook gemaakt door een vals en eenzijdig beeld van Steiner te schetsen.
Want waarom Floris Schreve, als je alles uitgebreid zegt onderzocht te hebben kom je dan niet met alle andere uitspraken an passages waar Steiner het omgekeerde laat zien dan de strekking van je eigen verhaal?’. Als ik uitspraken van Steiner kan vinden, die zijn beweringen uit Die Mission zouden tegenspreken, of dat hij daar afstand van zou hebben genomen, zou ik ze zeker aanhalen en bespreken. Het lijkt me alleen steeds onwaarschijnlijker worden dat ze er zijn. Dan zouden ze zeker in het van Baarda-rapport hebben gestaan, om maar iets te noemen, of het moeten die paar geïsoleerde citaten uit het artikel van Dieter Brüll zijn die je met een beetje goede wil als ontlastend kan opvatten (zonder bronvermelding en zonder uitleg van de context, iets dat Brüll nu juist alle critici van de antroposofie verwijt. Misschien was het hem daarom te doen, maar daarmee heeft hij Steiner allerminst vrijgepleit, laat staan dat het een betere ‘verdediging’ zou zijn dan het van Baarda-rapport). Brüll zelf weet slechts te melden dat de rasverschillen ‘na de Christelijke jaartelling hun betekenis hebben verloren’, zoals bovenstaand aangegeven. (discussie met Jan Luiten vanaf http://antroposofie.wordpress.com/2008/10/30/racismedebat/#comment-617 ).

Paul Heldens in een repliek op mijn eerste artikel: ‘Antroposofisch racisme’, dat is naar mijn mening een contradictie in terminis. Precies dat feit maakt de hele kwestie zo heikel. Er staan in Steiners werk immers passages die nu vanzelfsprekend heel anders beleefd worden dan in de tijd, dat deze werden uitgesproken. Floris Schreve meent echter – en hij is bepaald niet de enige – dat antroposofie identiek is met racisme. Floris Schreve schijnt niet bekend te zijn met of niet geïnteresseerd te zijn in de artikelen van bijvoorbeeld Fred Beekers, Mark Bischot, Mouringh Boeke, Dieter Brül, Edith de Clerq Zubli, Stephan Geuljans, Walter Heijder, Hans Peter van Manen, Maarten Ploeger, Arnold Sandhaus en Wim Veltman, waarin de feitelijke onjuistheden en de tendentieuze interpretatie van de gewraakte teksten van Rudolf Steiner worden belicht, die bij Toos Jeurissen, Bram Moerland, Gjalt Zondergeld e.a. schering en inslag zijn. Halve waarheden zijn verwoestender dan kloeke leugens. Dieter Brüll karakteriseerde deze geestesstroming daarom treffend als “de nieuwe reactionairen”. (in ‘Heikele Kwesties’, geciteerd in ‘Antroposofie; een repliek’ https://fhs1973.wordpress.com/2008/09/22/antroposofie-ii-een-repliek/)

[158] Zie http://www.antroposofia.be/steinerscholen/Onderzoek/wortelrassen.onderrassen.rassen.pdf, p. 16-17 en p. 27

[159] Aus der Akasha-Chronik, http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_011.htm

Mijn bespreking: http://www.antroposofia.be/steinerscholen/Onderzoek/wortelrassen.onderrassen.rassen.pdf, va p.17

[160] Dieter Brüll, ‘De Nieuwe reactionairen, met een bijzondere aandacht voor het verschijnsel Zondergeld’, Driegonaal, 1986, no. 1

[161] HP Blavatsky, De Geheime Leer; de synthese van wetenschap, godsdienst en wijsbegeerte, Theosofische Vereniging afd. Nederland, 1931, Fricke vertaling (oorspr. Londen, 1888), p. X

[162] Henk van Oort, Antroposofie;een kennismaking, Vrij Geestesleven, Zeist, 2006, p. 55

[163] Deze stelling kan als volstrekt achterhaald beschouwd worden. Al heel lang en inmiddels algemeen en zelfs bewezen geldt (t/m bewijsvoering middels DNA), dat de voorouders van de indianen uit Azië afkomstig zijn en tussen 100.000 en 30.000 v. Chr., uit Azië, via de Beringstraat en Alaska, Amerika zijn binnengekomen en geleidelijk aan het hele continent hebben gekoloniseerd, zowel Noord als Zuid Amerika. Er zijn zelfs verschillende migratiegroepen te onderscheiden. Zie het verschil tussen ‘indianen’ en Inuit/ Aleut (Eskimo’s), hoewel ook verschillende indianenvolkeren tot verschillende migratiegroepen behoren (de Athapaskisch sprekende bevolking, waar zowel de indianen van Alaska en West Canada toe behoren, maar ook zuidelijker groepen als de Apache en de Navaho uit Arizona en New Mexico in het zuidwesten VS, kwamen bijvoorbeeld later dan de rest).

[164] Van Oort, p. 67

[165] Zie de verkorte en vertaalde versie van deze uitspraken, zoals weergegeven in het artikel van Rene Zwaap, Zestien keer Steiner, in de Groene Amsterdammer van 19-4-2000, http://florisschreve.web-log.nl/mijn_hersenspinsels_onder/zestien-keer-steiner-de-g.html. Het gaat om citaten 2 t/m 6 (GA 349) en 13 (GA 100)

[166] Rudolf Steiner,  Menschheitsentwickelung und Christus-Erkenntniss; Theosophie und Rozenkreuzertum, Vierzehn Vorträge, gehalten in Kassel vom 16. bis 29. Juni 1907. Das Johannes Evangelium; Acht Vorträge, gehalten in Basel, vom 16. bis 25. November 1907,  Siebenter Vortrag, 22 November 1907: Die Abstammung des Menschen- da Wesen des Christus als Geist der Erde, Nachlassverwaltung, Dornach, 1967 pp. 239-250). De tekst van deze voordracht is, op twee alinea’s aan het eind, integraal in deze bespreking weergegeven.

[167] Idem, p. 239

[168] Henk van Oort, Antroposofie; een kennismaking, Vrij Geestesleven, Zeist, 2006, pp. 59-61

[169] Rudolf Steiner, Menschheitsentwickelung und Christus-Erkenntniss, pp. 239-241

[170] Is ook een klein issue geweest op racisme-debat, va http://antroposofie.wordpress.com/2008/10/30/racismedebat/#comment-401

[171] Eindrapport pp. 690-691

[172] Toen de indianen van de zuidelijke prairiegebieden (Colorado, Nebraska en Kansas Territory) zich in 1869 moesten overgeven aan het Amerikaanse leger speelde zich volgens overlevering de volgende scene af, zoals beschreven in Dee Browns klassieker Begraaf mij hart bij Wounded Knee: ‘…een paar dagen later kwam de eerste groep Comanches, onder aanvoering van Tosawi, zich overgeven. Toen hij voor Sheridan stond blonken zijn ogen. ‘Tosawi, goede indiaan’, zei hij. Daarop sprak Sheridan de onsterfelijke woorden: ‘De enige goede indianen die  ik ooit heb gezien waren dood’. Luitenant Charles Nordstrom, die ook aanwezig was, bewaarde deze woorden in zijn geheugen en vertelde ze later aan iedereen die ze horen wilde, totdat ze na verloop van tijd als aforisme in de Amerikaanse taal waren opgenomen: De enige goede indiaan is een dode indiaan‘. Dee Brown, Begraaf mijn hart bij Wounded Knee, Baarn, 1971 (oosrpr. 1971), p. 152

(zie ook http://en.wikipedia.org/wiki/Philip_Sheridan)

[173] Eindrapport, pp. 309-310

[174] In Antroposofie ter discussie (Jelle van der Meulen ea, red.), Uitgeverij Vrij Geestesleven, Zeist, 1985, pp. 43-44. Ik heb deze tekst van Maarten Ploeger eerder uitgebreid besproken, zie https://fhs1973.wordpress.com/2008/09/22/antroposofie-ii-een-repliek/

[175] Rudolf Steiner, Menschheitsentwickelung und Christus-Erkenntniss, pp. 241-244

[176] Hulspas & Nienhuys, Tussen waarheid en waanzin; een encyclopedie van de pseudo-wetenschappen,  de Geus, Breda, 1998, p. 335

[177] Rudolf Steiner, Menschheitsentwickelung und Christus-Erkenntniss, pp.244-245

[178] Idem, p. 245

[179] Wiilibrordvertaling, p. 1386

[180] Rudolf Steiner, Menschheitsentwickelung und Christus-Erkenntniss, pp. 246-247

[181]. Racisme-debat, zie http://antroposofie.wordpress.com/2008/10/30/racismedebat/#comment-265

[182]  ‘Het huwelijk’ (1910), opgenomen in ‘Geluk dat kan wel jaren duren. Het huwelijk in honderd gedichten’, verzameld door Hans Warren en Mario Molegraaf, Prometheus, Amsterdam, 1999, zie ook http://www.let.rug.nl/vannoord/huwelijk.html

[183] Rudolf Steiner, Menschheitsentwickelung und Christus-Erkenntniss, pp. 247-248

[184] idem, pp. 249-250

[185] Eindrtapport, p. 345

[186] Hoewel het er te veel zijn om op te noemen wil ik wel een voorbeeld noemen van tot wat voor misverstanden de nieuwe blijde heilsboodschap van de Europeanen leidde in veroverde gebieden buiten de Christelijke wereld. In dit geval de Azteken. Uit Rudolf van Zantwijk, De oorlog tegen de goden; Azteekse kronieken over de Spaanse verovering uit het Nahuatl vertaald, Meulenhoff, Amsterdam, 1992.: ‘Om de huidige lezer enige indruk te geven van wat de Azteken aan wartaal te horen kregen kan het volgende voorbeeld dienen: als Christelijke missionarissen zich met fanatieke ijver op de studie van het Nahuatlahtolli, de officiële taal van het Azteekse Rijk hadden gestort en de volgende eenvoudige boodschap wilden brengen: ‘In de hoogste hemel verblijft God de Vader, Uw Koning. Hij is het Woord, Hij is de Schepper. Hij is de Drieëenheid: God de Vader, God, de Zoon en de Heilige geest. Jezus Christus is Gods Zoon, die voor ons aan het kruis gestorven is, Hij is het lam Gods, dat vrij is van alle zonden’, dan hoorden de Azteken letterlijk het volgende: ‘In de bovenhemel verblijft jullie vadergod, jullie spreker, het gesprokene, dat waardoor wij allen leven. Hij is drieheid, vadergod, Goddelijke zoon, Goddelijke adem. Xesuclisto is Goddelijke zoon, die voor ons op de plankenvereniging is gestorven. Hij is het nooit ernstig gekromde katoendier’. En dat terwijl de Azteekse hoofden afbeeldingen van de Spaanse koning zagen, die trots het juist ‘immer ernstig gekromde gekrulde katoendier’ om zijn hals droeg als ordeteken van het Gulden Vlies.

De bovenstaande moeizame communicatie moet een ware ramp geweest zijn, als een man als Peter van Gent zich ermee belastte, die een notoire stotteraar was. Stotteren is in het Nahuatl fataal, omdat een verdubbeling van de lettergrepen een wezenlijke betekenisverandering met zich meebrengt. Tlahtoani, (Hij die spreekt), waarmee de Azteken een vorst of een vorstin aanduiden, wordt bij stotteraars al gauw tlatlahtoani, maar dan is de betekenis ‘kletser’, of iemand die teveel praat. Het bovenstaande tekstje, uitgesproken door Peter van Gent, die al een jaar na de val van Tenochtitlan in Texcoco actief was, zal ongeveer zo in Azteekse oren hebben geklonken: ‘In de allerhoogste hemel verblijft telkens weer God het oompje, jullie veelprater, het steeds gezegde, dat waar door allen leven, hij al drieheid, oompje god, godenkleuter, godengehijg. Xesoclisto, die voor ons op de arendsplankenvereniging vele doden gestorven is. Hij is het nooit voortdurend bezorgde gekrulde katoendier’.

[187]Dieter Brüll, De nieuwe reactionairen, met een bijzondere aandacht voor het verschijnsel Zondergeld, ‘Driegonaal’. 1986, nr. 1 (opnieuw gepubliceerd in maart 1996, (anti)racisme versus Anthroposofie, p. 14-25), p. 21.

[188] Zie Lorenzo Ravagli, Rudolf Steiner und die Überwindung des Rassismus, Institut für Soziale Dreigliederung, 19-7-2003. Ravagli doet ongeveer hetzelfde als Brüll, maar dan veel effectiever en veel uitvoeriger. Het is mij een raadsel waarom de rechtzinnigen der antroposofen niet met dit artikel schermen, in plaats met dat gedateerde verhaal van Dieter Brüll over Gjalt Zondergeld. Maar kennelijk is dit artikel nog niet boven de horizon gekomen. http://www.dreigliederung.de/essays/2003-07-003.html Toch is ook dit stuk niet afdoende. Ravagli verwijt de critici van Steiner (net als Brüll) dat deze per definitie losse stukjes tekst uit de context halen, isoleren en dan Steiner van racisme beschuldigen. Ravagli doet hetzelfde, maar dan poogt hij Steiner te ontlasten. .Hoewel het voor de naïeve lezer geraffineerd lijkt, is het voor iedereen die de discussie heeft gevolgd een tamelijk doorzichtige en kinderachtige tactiek om Steiner vrij te pleiten.

[189] Hans Peter van Manen in Antroposofie ter discussie, p. 54

[190] Helmut Zander, Anthroposophie in Deutschland; Theosophische Weltanschauung und gesellschaftliche Praxis 1884-1945, Göttingen, 2007, p.665 (citaat aangeleverd door Andreas lichte op ´racisme-debat’, http://antroposofie.wordpress.com/2008/10/30/racismedebat/#comment-1448

[191] Eindrapport, pp. 379-380

[192] Rudolf Steiner, Vom Leben des Menschen und der Erde; über das Wesen des Christentums; Dreizehn Vorträge vor den Arbeitern am Goetheanumbau in Dornach, vom 17. Februar bis 9. Mai 1923 (GA 349), Rudolf Steiner Taschenbücher aus dem Gesamtwerk,  Rudolf Steiner Nachlassverwaltung, Dornach, 1993,  pp.52-68. De tekst van de voordracht is hier vrijwel integraal weergegeven, op twee alinea’s na, die ik in mijn uitleg kort heb samengevat. Het gaat om zijn bespreking van de verschillen tussen Europeanen en Amerikanen. Verder staat de gehele voordracht in de tekst verwerkt.

 

[193] Idem, p. 52

[194] Toos Jeurissen, Uit de Vrije School geklapt; over antroposofie en racisme; een stellingname, Baalproducties, Sittard, 1996, p. 5, http://www.antroposofia.be/wordpress/uit-de-vrije-school-geklapt.pdf

[195] Eindrapport, p. 380

[196] Zie http://www.antroposofia.be/steinerscholen/Onderzoek/wortelrassen.onderrassen.rassen.pdf

[197] Zie http://users.telenet.be/antroposofie/diabasis/b18chincul.htm

[198]Dieter Brüll, De nieuwe reactionairen, met een bijzondere aandacht voor het verschijnsel Zondergeld, ‘Driegonaal’. 1986, nr. 1 (opnieuw gepubliceerd in maart 1996), p. 14-25

[199] Steiner, Vom Leben des Menschen, pp. 52-53

[200] Eindrapport, p. 681

[201] Zie http://en.wikipedia.org/wiki/Theodor_Adorno

[202] Zie http://florisschreve.blog-s.nl/2008/10/14/antroposofie-ii-een-repliek/

[203] Steiner, Vom Leben des Menschen…, p. 53

[204] Jan Willem de Groot, Kosmisch racisme; over racistische elementen in de antroposofie, Skript, zomer 1996, http://www.stelling.nl/simpos/antro1.htm

[205] Jana Husmann Kastein, Schwarz-Weiß-Konstruktionen im Rassebild Rudolf Steiners, Berliner Dialog 29, Juli 2006, http://www.religio.de/dialog/106/29_22-29.htm

[206] Rudolf Steiner, Die Mission einzelner Volksseelen, 1910 (Nachlassverwaltung, Dornach, 1950) p. 122

[207] Rudolf Steiner, Vom Leben des Menschen…, pp 53-55

[208] Idem, p. 55

[209] Over het begrip exotisme, zowel in ‘positieve’ als in ‘negatieve’ zin, maw dat de ‘ander’ wordt gereduceerd tot zijn ‘anders’ zijn en daarmee wordt ontmenselijkt, is nogal veel te doen geweest op ‘racisme-debat’, va http://antroposofie.wordpress.com/2008/10/30/racismedebat/#comment-1220

[210] Zie het artikel uit de Brug ‘Waarom geen Chinese cultuurperiode’, een kleine synopsis van het gedachtegoed van Sigismund von Gleich, http://users.telenet.be/antroposofie/diabasis/b18chincul.htm

[211] Eindrapport,  pp. 681-682

[212] Steiner, Vom Leben des Menschen, p. 55

[213] Steiner, Die Mission einzelner Volksseelen, 1910 (Nachlassverwaltung, Dornach,1950), zesde voordracht, p. 116, online versie http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_121_06.htm

[214] Eindrapport, pp. 383-384

[215]  Artikel ‘De moeizame relatie van antroposofen met hun critici’, http://www.stelling.nl/kleintje/345/sofen.htm

[216] Steiner, Vom Leben des Menschen…, p. 56

[217] Eindrapport, p. 384

[218] Steiner, Vom Leben des Menschen, pp. 56-57

[219] Eindrapport, p 385

[220] idem

[221] Steiner, Vom Leben des Menschen, pp. 57-58

[222] Eindrapport, p. 386

[223] Idem, p. 386-387

[224] Rudolf Steiner, Die Mission einzelner Volksseelen, 1910 (Nachlassverwaltung, 1950), pp. 80-81, online op http://www.anthroposophie.net/steiner/ga/bib_steiner_ga_121_04.htm

[225] Steiner, Vom Leben des Menschen, p. 59

[226] Eindrapport, p. 388

[227] Steiner, Vom Leben des Menschen, p. 60

[228] Eindrapport, p. 388

[229]Steiner, Vom Leben des Menschen, pp. 60-62

[230] Eindrapport, pp. 682-684

[231] Rudolf Steiner, Die Mission einzelner Volksseelen, (Nachlassverwaltung, 1950) p. 77

[232] Idem, p 113

[233] Idem, p. 81

[234] Steiner, Menschheitentwickelung und Christus-Erkenntnis, p. 240

[235] Rudolf Steiner, Vom Leben des Menschen, p.62

[236] Eindrapport, p. 684

[237] Steiner, Vom Leben des Menschen, pp.64-67

[238] Eindrapport, p. 291

[239] Zie http://users.telenet.be/antroposofie/vanaf40/b52a.htm#004

[240] Rudolf Steiner, Die Mission einzelner Volksseelen, p. 80

[241] Rudolf Steiner heft zelfs een poging gedaan om von Baden  in zijn ideeën over ‘volkerenpsychologie’ te interesseren en gaf hem een exemplaar van Die Mission einzelner Volksseelen cadeau.

[242] Hans Peter van Manen, Wanneer verwachtte Rudolf Steiner de incarnatie van Ahriman?, Perun Boeken, Driebergen, 2007, p.19: Zie verder de Brug artikelen  http://users.telenet.be/antroposofie/diabasis/b28dubbel.htm en http://users.telenet.be/antroposofie/vanaf40/b44deel1.htm

[243] http://users.telenet.be/antroposofie/diabasis/inhaztot.html

[244] Uit ‘Die Sehnsucht der Juden nach Palästina, in Magazin für Literatur, 1897, 66. Jg., Nr. 38, geciteerd uit het Eindrapport, p. 469

[245] Steiner, Vom Leben des Menschen, p. 67

[246] Verschenen op https://fhs1973.wordpress.com/2009/01/02/sprake-van-rassenleer/

[247] Eindrapport, p. 685

[248] Idem, p. 686

[249] Steiner, Vom Leben des Menschen, pp. 67-68

[250] Eindrapport, p. 14